بریده‌هایی از کتاب بی قراری

با خودم گفتم ابن‌خلدون چه حرف حکیمانه‌ای زده است: «سرنوشت آدمی را جغرافیا رقم می‌زند.»

یاد شعر عربی کهنی می‌افتم که پدربزرگم برایم می‌خواند و مضمونش این بود: مردمان اصیل حتی در اوج شادمانی نیز اندوه خاصی در دل دارند، حال آن‌که آدمیان فرومایه حتی در بدترین شرایط هم خرسندند. این شعر بیش‌تر زبان حال انسان‌هایی است که زیاد نمی‌خندند، زنان و کودکانی که در حضور مردان خانه با صدای بلند حرف نمی‌زنند، با آمدن پدربزرگ یا پدر خانه، رادیویی را که ترانه‌ای عربی از آن به گوش می‌رسد خاموش می‌کنند و سر سفره شتابان و خاموش غذا می‌خورند، شعری درخور یک زندگی غم‌انگیز و اندوهبار.

سوگند به شام بی‌سحر، بر شب تار سوگند به باد غرب و آن بلبل زار سوگند به کوه سرفراز شنگال من بندهٔ دربند توام، ای دلدار

یادم می‌آید بر سینهٔ مادربزرگم هم نقش آهویی خالکوبی شده بود. یک بار از او پرسیدم این خالکوبی برای چیست. جواب داد: «می‌خواهم هروقت دلم گرفت، غزال‌ها روی سینه‌ام به پرواز دربیایند.»

از خودم می‌پرسم وقتی این‌همه حوادث ناگوار رخ می‌داد، خدای تمام این ادیان کجا بود؟ خیلی زود پاسخم را می‌یابم: خدا داشت استراحت می‌کرد، چون در روز هفتم آفرینش بود. ظرف شش روز کل جهان را خلق کرده و روز هفتم را به استراحت اختصاص داده بود، برای همین آن‌همه آه وناله و فریاد به گوشش نرسیده بود.

تعجب می‌کنم از آدم‌هایی که طنین نفس‌هایشان درهم می‌آمیزد و نزدیک‌ترین پیوند انسانی را میان خود تجربه می‌کنند، اما پس از مدت کوتاهی چنین با هم بیگانه می‌شوند و تمام همّ وغمشان می‌شود زخم‌زبان‌زدن به دیگری و شکستن قلب او. اولش اوج لذت و شادکامی و بعد حضیض رنج و آزار. چه دنیای غریبی است.

زندگی پنجره‌ای رو به وجود است، بدان! رهگذر کرد نگاهی و گذشت از برِ آن

همنوعان ما حق دارند در این دنیا زندگی کنند، اما حق نابودی یکدیگر و نابودی دنیا را ندارند. به گمانم جانوری درنده و وحشی در درون همهٔ ما زندگی می‌کند. از این واقعیت گریزی نیست. اگر زیلان، نرگس، ملک‌ناز و هزاران نفر دیگر مثل آن‌ها انسان نبودند و حیوان بودند، دچار این‌همه رنج و عذاب نمی‌شدند. حس خودبرتربینی آدمی نسبت به جانوران و گیاهان درواقع هیچ نیست مگر نوعی خودفریبی. آنچه ما به نام انسان و انسانیت از آن دم می‌زنیم درحقیقت مفهومی شرم‌آور و خفت‌بار است.

می‌پرسم در دنیا هزاران دین و مذهب و باور گوناگون هست، اما چرا ادیانی که از خاورمیانه برخاسته‌اند تمام جهان را فراگرفته‌اند؟ آیا ما بیش از دیگران مرتکب گناه شده‌ایم؟ آیا ما بیش از دیگر اقوام نیازمند هدایت بوده‌ایم؟ لبخند کمرنگی زیر سبیل جوگندمی شیخ آشکار می‌شود. می‌گوید: «پاسخ پرسش تو سخن است. هیچ‌چیز به اندازهٔ سخن بر دل آدمی اثر نمی‌کند. خاورمیانه بهشت سخنوران است، سرزمینی که ارزش سخن در آن به اوج رسیده است. شعر و نثر و حکایاتِ هیچ دیار دیگری چنین غنی و اثرگذار نیست. از همین روست که در این‌جا شاعر و ساحر را هم‌ردیف یکدیگر می‌دانند، زیرا شاعر نیز با سخنان نغز و شیرین خود آدمیان را مسحور می‌کند.»

ترحم شمشیری برّنده است که قبضه‌اش در دست کسی است که ترحم می‌کند و تیغه‌اش رو به جانب کسی که ترحم می‌بیند.