بریده‌هایی از کتاب یادداشت‌های امیراسدالله علم؛ دفتر اول

هنگامی که در بامداد روز ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ (۵ ژوئن ۱۹۶۳) تظاهرات در بازار آغاز شد، علم آمادگی کامل داشت و به رییس شهربانی وقت، سپهبد نصیری، تلفنی دستور تیر‌اندازی داد و در برابر تردید نصیری یادآور شد که این دستور را به عنوان نخست‌وزیر می‌دهد و نامه مؤیّد این دستور را نیز بی‌درنگ برای او خواهد فرستاد.

علم تصمیم گرفت خمینی و چند تن از رهبران مخالف را دستگیر کند، ولی می‌دانست که به دنبال آن باید در انتظار واکنش خشونت‌آمیز و ستیزه‌جویانه پیروان آنان باشد. گزارش‌هایی که به علم و شاه می‌رسید، حاکی بود مخالفان هواخواهان خود را برای تظاهرات گسترده‌ای در نیمه خرداد آماده می‌کنند. علم پیش‌بینی می‌کرد که این بار دیگر مسئله با فرستادن چند پاسبان و پراکنده کردن تظاهرکنندگان حل نخواهد شد و در صورت لزوم می‌بایست به قوّه قهریّه متوسّل گردد. از چند روز پیش نیز در گفت‌وگویی که با شاه یادآور شده بود که در تظاهرات احتمالی آینده " ... باید بزنیم" ، و در برابر پرسش شاه که چگونه باید زد پاسخ داده بود " ...یعنی با گلوله بزنیم. اگر موفّق شدیم که چه بهتر، وگرنه مرا مسئول معرّفی کنید"

صحبت به درازا کشید و در خصوص مداخلات خارجی‌ها در امور داخلی کشور پیش آمد. عرض کردم، حالا مثل اواخر دوره اعلیحضرت فقید، مداخله نمی‌کنند، ولی دلیل آن نیست که دلشان نمی‌خواهد، گرفتاری آن‌ها و بیداری ما مانع است. شاهنشاه که همیشه عملی فکر می‌کنند، فرمودند، اگر ما بتوانیم حدّاقل زندگی را برای همه کس تأمین کنیم، خطر داخلی دیگر به هیچ‌وجه نداریم و خارجی هم دستش به جایی نمی‌رسد.

شکر خدا را هزار بار به جا آوردم. در این تردید نیست که اربابم مأموریت خدایی برای نجات مردم ایران دارد و خداوند او را نگاه می‌دارد

شاه می‌کوشید خود را به عنوان فردی دموکرات و خدمت‌گذار مردم معرّفی کند. در مراسم سلام نوروزی ۱۳۲۳ (۱۹۴۴) شاه گفت " عظمت و شکوه مقام سلطنت مرتبط و وابسته به قدرت و عظمت ملّت است قوی و هرقدر ملت توانا و مقتدر باشد، به همان انداز مقام سلطنت که نماینده‌ی قدرت ملت است، قوی و نیرومند خواهد بود" . به زبان دیگر شاه اصالت ملّت را پذیرفته و سلطنت را صرفاًً تابعی از آن می‌دانست.

( لیندون) جانسون هم محکم حرف زده بود، یعنی گفته بود اوّلین شرط من این است که اعراب بالأخره وجود اسرائیل را قبول کنند. معلوم می‌شود اطمینان‌هایی دارد.

اگر به مثال شاه سخنی هرچند پیش پا افتاده گفته یا شب پیش سر میز شام به افتخار رییس کشوری نطقی تشریفاتی ایراد کرده بود، سراسر آن نقل می‌شد. برنامه خبری که در ساعت‌های اصلی می‌بایست نیم ساعت باشد، بیش از یک ساعت به درازا می‌کشید و خبرهای مهم هنگامی نقل می‌شد که شنونده پاک فرسوده شده و احتمالاً رادیو را بسته بود. از این گذشته، محتوای خبری رادیو نیز بسیار خسته‌کننده و پر از ستایش کارهای بزرگ شاه و پیشرفت کشور بود. گویی در هیچ کاری کوتاهی نمی‌شد و به وارونه همه کشورهای دیگر، در ایران هیچ کس شکایتی نمی‌داشت و از سیاست دولت ناخرسند نمی‌بود.

دستگیرم شد كه این پرستار فرانسوی پدرسوخته بچه را قدغن كرده كه شكار نرود. چون كشتن مرغ و حیوانات خوب نیست. عرض كردم اعلیحضرت همایونی می‌دانید كه خودم شكار را ول كردم و دلم نمی‌آید حیوانات را بكشم. اعلیحضرت همایونی هم به همین شكل ول كردند، ولی برای یك پادشاه آینده كه این‌طور تربیت صحیح نیست. استدعا دارم بچه را از دست این زن‌ها در بیآورید كه آتیه خوبی نمی‌بینم. فرمودند، درست می‌گویی، فكری می‌كنم.

عرض كردم، سفیر افغانستان پریروز در فرودگاه خیلی اصرار داشت كه به‌طور خصوصی و برای مدت زیاد مرا ببیند. فرمودند، دعوتش كن ناهار یا شامی با تو بخورد. فرمودند، هزار دلار به ماهیانه ۱۰.۰۰۰ دلاری پادشاه افغانستان برای مخارج تحصیل بچه‌های او اضافه كن. هم‌چنین ماهیانه ده‌هزار دلار به پادشاه یونان بده. بعد هم یك منزل برای پادشاه افغانستان در رم بخرید. همه این پول را از بودجه سرّی دولت بگیرید، آن‌چه را هم قبلاً حواله كرده‌اید، بگیرید، ولی صورت ریز به آن‌ها بدهید.

قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه آمریکا و انگلستان، را دارای نیرویی افسانه‌ای می‌پنداشت. درنتیجه یقین داشت نگهداری روابط صمیمانه با اینان، او را از هرگونه خطری ناشی از ناخرسندی مردم مصون می‌دارد و در چنین شرایطی می‌تواند آسوده‌دل، آن چه می‌خواهد بگوید و بکند. شاه را با واقعیت عینی وضع ایران سر و کاری نبود و با سرسختی و یکدندگی به دنبال دورنمایی بود که درباره آینده کشور در ذهن خود می‌پروراند.