بریده‌هایی از کتاب فارسی عمومی؛ دریچه‌ای بر شاهکارهای ادبیات فارسی

گرچه فضیلت تقدم نگارش داستان کوتاه فارسی، به سبک جدید، از آن جمال‌زاده است اما تبلور هنری داستان‌نویسی معاصر ایران را در آثار صادق هدایت باید دید.

از محمدعلی جمال‌زاده به همراه صادق هدایت و بزرگ علوی به‌عنوان سه بنیانگذار اصلی ادبیات داستانی معاصر فارسی یاد می‌کنند.

جمال‌زاده اولین مجموعهٔ داستان‌های کوتاه ایرانی را با عنوان یکی بود، یکی نبود در سال ۱۳۰۰ خورشیدی در برلین آلمان منتشر کرد.

در دورهٔ پهلوی داستان کوتاه نیز رشد قابل توجهی پیدا کرد و زندگانی اجتماعی و فردی مردم را به تصویر کشید. قسمت اعظم آثار داستانی این دوره دارای سبک واقع‌گرایانه یا همان رئالیسم است.

در دورهٔ پهلوی (۱۳۰۴‌ ـ ۱۳۵۷) با فروکش کردن تب‌وتاب دوران مشروطیت و بر سر کار آمدن نظام جدید، اغلب روزنامه‌نویسان و رجال سیاسی مانند محمدتقی بهار و دهخدا به کارهای پژوهشی روی آوردند. تعلیم‌وتربیت فراگیر شد و تأسیس مدارس، دانشسراها، و فرهنگستان ایران منجر به پیدایش کتب درسی شد.

شهر خاموش من آن روح بهارانت کو شور و شیدایی انبوه هزارانت کو می‌خزد در رگ هر برگ تو خوناب خزان نکهت صبحدم و بوی بهارانت کو کوی و بازار تو میدان سپاه دشمن شیههٔ اسب و هیاهوی سوارانت کو

سیمین بهبهانی به بانوی غزل شهرت دارد و مهم‌ترین ویژگی شاعرانهٔ او کشف، به‌کارگیری یا ابداع اوزان تازه و نیز سرودن اشعار در مصراع‌های طولانی است. او چندان در این خلاقیت‌های نوآورانه در عرصهٔ غزل چیره‌دست بود که "نیمای غزل" لقب گرفت.

در خلوت روشن با تو گریسته‌ام برای خاطر زندگان و در گورستان تاریک با تو خوانده‌ام زیباترین سرودها را زیرا که مردگان این سال عاشق‌ترین زندگان بوده‌اند

قصه نیستم که بگویی نغمه نیستم که بخوانی صدا نیستم که بشنوی یا چیزی چنان که ببینی یا چیزی چنان که بدانی من درد مشترکم مرا فریاد کن

من امشب آمدستم وام بگزارم حسابت را کنار جام بگذارم چه می‌گویی که بیگه شد، سحر شد، بامداد آمد؟ فریبت می‌دهد، بر آسمان این سرخی بعد از سحرگه نیست

شهریار در سرودن انواع گونه‌های شعر فارسی مانند قصیده، مثنوی، غزل، قطعه، رباعی، و شعر نیمایی متبحر بود. منظومهٔ حیدربابایه سلام که در سال ۱۳۳۳ سروده شده است، از مهم‌ترین آثار ادبی ترکی آذربایجانی شناخته می‌شود.

ز نرگس دل، ز نسرین سر شکستند ز قمری پا، ز بلبل پر شکستند

پروین در قصایدش پیرو سبک متقدمان، به‌ویژه ناصرخسرو است و اشعارش بیشتر به مضامین اخلاقی و عرفانی می‌پردازد.

رخشنده اعتصامی، مشهور به پروین اعتصامی، از شاعران نامی معاصر در سال ۱۲۸۵ شمسی در تبریز تولد یافت. وی از ابتدا زیر نظر پدر دانشمند خود ـ که با انتشار کتاب (تربیت نسوان) اعتقاد و آگاهی خود را به لزوم تربیت دختران نشان داده بود ـ رشد کرد.

شعر نو فارسی رسماً با نیمایوشیج آغاز می‌شود. پس از شعر نیمایی، جریان‌های زیادی به پیروی از او، در شعر معاصر به‌وجود آمد، اما هیچ‌یک نتوانستند مانند شعر نیمایی به حیات خود ادامه دهند و به‌صورت شعر تثبیت‌شدهٔ فارسی درآیند.

دهخدا در ادبیات عهد مشروطه مقامی ارجمند دارد، او باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این عهد است.

انواع ادبی در دورهٔ مشروطه شامل روزنامه‌نویسی، طنزنویسی، نامه‌نگاری، رمان‌نویسی، و نمایشنامه‌نویسی است. همچنین موضوع و درون‌مایهٔ آثار، به زندگی و مشکلات روزمرهٔ مردم کوچه و بازار بسیار نزدیک شد و دولت و دربار مورد انتقاد بیشتری قرار گرفت و مفاهیم آزادی، وطن‌دوستی، تجددخواهی، عدالت‌خواهی، قانون‌خواهی، و مبارزه با جور و فساد رایج شد.

پیام دوشم از پیر می فروش آمد بنوش باده که یک ملتی به هوش آمد هزار پرده ز ایران دریده استبداد هزار شکر که مشروطه پرده‌پوش آمد ز خاک پاک شهیدان راه آزادی ببین که خون سیاوش چه‌سان به جوش آمد

مهم‌ترین مضامین شعر فارسی در عصر مشروطه، آزادی، وطن، قانون‌گرایی، تعلیم‌وتربیت نوین، توجه به علوم و فنون جدید، و توجه به مردم است.

نثر او بسیار شیرین و آمیخته به شعر و ضرب‌المثل‌های مردمی لطیف است. بدین سبب وی را سعدی عصر خود می‌نامند. در واقع وی احیاکنندهٔ نثر فارسی در دورهٔ قاجار است و باید او را یکی از نقاط عطف در تاریخ نثر فارسی دانست. درحقیقت اگر قائم‌مقام نبود، نثر فارسی در عهد قاجار متحول نمی‌گشت و رفته‌رفته به نثر ساده و درست امروزی تبدیل نمی‌شد.