بریده‌هایی از کتاب رؤیای ناتمام؛ بررسی سیاست خارجی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی

در کودتایی که در سال ۱۹۸۲ علیه ایران طراحی شد چهار دولت نقش داشتند. اسرائیل زیر نظر آریل شارونِ وزیر دفاعْ طراحی عملیات، دستگاه اطلاعاتی امریکا زیرنظر ویلیام کیسی حمایت از کودتا، سودان تحت رهبری جعفر نمیری مشارکت در کودتا و عربستان با هزینه ۸۰۰ میلیون دلار پشتیبانی مالی کودتا را برعهده گرفتند. اگرچه انجام کودتا به‌واسطهٔ تغییر دولت در اسرائیل و وقوع کشتار فلسطینیان در اردوگاه صبرا و شتیلا لغو شد اما عربستان دست از حمایت از مخالفین ایران به‌ویژه مجاهدین خلق و سلطنت‌طلبان برنداشت.

تورم عموماً محصول کاهش میزان عرضهٔ کالا، کاهش میزان تولید و واردات و یا احتکار و چرخهٔ ناسالم اقتصادی است. برای کشورهای درحال‌توسعه به‌ویژه در جنوب غرب آسیا تورم چیز عجیب و غریبی نیست و تقریباً به امر همیشگی زندگی آن‌ها تبدیل شده است. ایرانیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. هیچ یک از دولت‌هایی که پس از انقلاب شکل گرفتند نتوانسته‌اند کارنامهٔ چندان موفقی دراین‌باره از خود به نمایش بگذارند.

با وجود این برنامه‌ریزی‌ها و تلاش‌های دولت برای محرومیت زدایی، دوران ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اولین ناآرامی‌های برخاسته از شرایط اجتماعی و اقتصادی نامناسب را در استان‌های تهران، شیراز، اصفهان، اراک و خراسان تجربه کرد. طوری که شکل‌گیری پلیس ضدشورش و تقویت نیروی انتظامی یکی از تصمیمات ناخواستهٔ دولت در این مقطع بود

هر دولتی در قدم اول وظیفه تأمین امنیت و حفظ تمامیت ارضی را برعهده دارد و در صورت عدم موفقیت در این دو عرصه مهم مشروعیت و مقبولیت خود را از دست خواهد داد

دولت پیوسته در معرض انتقاد نمایندگان جناح چپ مجلس قرار داشت که خود را پیرو خط امام و حامی مستضعفان می‌دانستند. آن‌ها نه عملکرد دولت در سیاست خارجی آن را می‌پسندیدند و نه عملکردش در اقتصاد را. آن را در بخش اقتصادی «نماینده سرمایه‌داران و مرفهین بی‌درد» و «حامیان زالوصفت» آن و در بخش سیاسی «سازش‌کار» می‌دانستند

به‌طور کلی مهم‌ترین چالش‌های پیش روی دولت در سیاست خارجی خود را می‌توان به شرح ذیل دانست: - کادر انقلابی، ایدئولوژیک و فاقد تجربه و تخصص - شرایط احساسی، ارزشی و آرمان‌خواهانه حاکم بر جامعه - ناکامی در دیپلماسی اقتصادی - حاکم بودن نگاه امنیتی بر سیاست خارجی کشور - اسلام‌هراسی و ایران‌ستیزی در جهان

«ما می‌خواهیم سازندگی شود و کشور رونق اقتصادی و پیشرفت مادی پیدا کند و از لحاظ اقتصادی رشد کند تا بتواند به عدالت اجتماعی نزدیک شود و فقیر نداشته باشیم؛ تا دیگرْ طبقات محروم در جامعه احساس محرومیت نکنند و محروم نباشند؛ تا منطقهٔ محروم در کشور نداشته باشیم و فاصله بین فقیر و غنی، روزبه‌روز کمتر شود» (خواجه سروی، ۱۳۹۰: ۴۶۹).

در حالی که طی ۶ سال برتری با ایران بود، ناگهان در فاصلهٔ کمتر از ۵ ماه اوضاع به زیان ایران و به سود عراق تغییر کرد. پس از اجرای عملیات والفجر ۱۰ در منطقهٔ حلبچه، عراقی‌ها با اطمینان از اجرای عملیات سالانهٔ ایران حمله به فاو را، که از مدت‌ها قبل طراحی شده بود، با کمک اطلاعات امریکا و هم‌زمان با حملهٔ امریکا به سکوهای نفتی ایران آغاز کردند. سقوط فاو موازنهٔ روحی ـ روانی‌ای را که عراق مدت‌ها به دنبال آن بود به نفع این کشور تغییر داد. درواقع، عراق استراتژی خود را از حالت تدافعی به تهاجمی تغییر داد و روند جدیدی را با حملهٔ موشکی به تهران و بمباران شیمیایی حلبچه آغاز کرد. همین امر منشأ ادامهٔ حملات عراق به سایر مناطق و بازپس‌گیری آن بود. بدین ترتیب عراق پس از بازپس‌گیری مناطق خود و تهدید مجدد خاک ایران، موقعیتی را به‌وجود آورد که ایران جز پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ گزینهٔ دیگری نداشت. علاوه بر این مسئله حملهٔ ناو امریکا به هواپیمای مسافربری ایرباس و تهدید عراق به استفاده از سلاح شیمایی برای حمله به شهرهای ایران و تهران و سایر ملاحظات در اتخاذ این تصمیم ایران نقش اساسی داشتند (گفت‌وگو با محمد درویان، ۱۳۹۱).

در این نامه فرماندهٔ وقت سپاه اذعان می‌کند: «تا پنج سال دیگر ما هیچ پیروزی نداریم، ممکن است در صورت داشتن وسائلی که در طول پنج سال به دست می‌آوریم قدرت عملیات انهدامی یا مقابله به مثل را داشته باشیم و بعد از پایان سال ۱۳۷۱ اگر ما دارای ۳۵۰ تیپ پیاده و ۲۵۰۰ تانک و ۳۰۰۰ قبضه توپ و ۳۰۰ هواپیمای جنگی و ۳۰۰ هلیکوپتر باشیم و قدرت ساخت مقدار قابل‌توجهی از سلاح‌های لیزری و اتمی که از ضرورت‌های جنگ در آن موقع است را داشته باشیم، می‌توان گفت به امید خدا بتوانیم عملیات آفندی انجام دهیم» (کاظمی، ۱۳۷۶: ۱۷۳). امام (ره) درخصوص نقش نامهٔ محسن رضایی می‌فرمایند: «با توجه به نامهٔ تکان‌دهندهٔ فرمانده سپاه پاسداران که یکی از ده‌ها گزارش نظامی سیاسی است که بعد از شکست‌های اخیر به اینجانب رسیده و به اعتراف جانشینی فرمانده کل نیروهای مسلح، فرمانده سپاه یکی از معدود فرماندهانی است که در صورت تهیه مایحتاج جنگ معتقد به ادامهٔ جنگ می‌باشد و با توجه به استفاده گسترده دشمن از سلاح‌های شیمیایی و نبود وسائل خنثی‌کننده آن، اینجانب با آتش‌بس موافقت می‌نمایم»

در زمان وقوع انقلاب اسلامی، ایران قدرتمندترین بازیگر نظامی خاورمیانه بود. در دوران شاه حجم بالایی از پول حاصل از فروش نفت برای خرید تسلیحات از امریکا هزینه می‌شد و در دورهِ ۱۹۷۳-۱۹۷۸ امریکا بزرگ‌ترین صادرکننده سلاح‌های پیشرفته به ایران بود. اما بخش عمده‌ای از این تسلیحات و تجهیزات خریداری شده یا از بین رفتند و یا از کار افتادند

مصلحت‌سنجی‌های سیاسی در این دوره به نسبت دورهٔ قبل بیشتر شد و جامعهٔ ایران از برخی از آرمان‌ها و شعارهای انقلاب به‌تدریج فاصله گرفت.

گفتمان واقع‌گرایی نیز همانند مصلحت‌گرایی معتقد به پیگیری مصالح اسلامی و منافع ملی به‌صورت هم‌زمان از سوی جمهوری اسلامی ایران است، اما برخلاف مصلحت‌گرایی، که درصورت تزاحم حفظ موجودیت جمهوری اسلامی را بر مصلحت اسلامی ترجیح می‌داد، این گفتمان مرجح بودن و تقدم منافع ملی را فقط به حفظ موجودیت تقلیل نمی‌دهد. زیرا تقلیل منافع ملی به حفظ و بقای نظام متضمن آسیب‌پذیری و خطرپذیری زیادی است. راهکار آن نیز تعریف منافع ملی براساس قاعدهٔ ضرورت، وسع، تدرّج و اصل مصلحت و اهم و مهم و تأمین منافع دفاعی و اقتصادی و رفاهی است

تهدید به بسته شدن تنگه هرمز یکی از بارزترین رفتارهای ایران در حوزهٔ امنیتی در طول این سال‌ها بود

نگاه امام خمینی (ره) به روابط خارجی کشور با مجامع و سازمان‌های بین‌المللی براساس مبانی اعتقادی اسلام و فرهنگ ناب قرآن بود. ایشان معتقد بود: «روابط ما با تمام خارجی‌ها براساس احترام متقابل خواهد بود. در این رابطه نه به ظلمی تسلیم می‌شویم و نه به کسی ظلم خواهیم کرد، و در زمینهٔ تمام قراردادها براساس مصالح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملت خودمان عمل خواهیم کرد» (صحیفه نور، ج ۷: ۳۱۴). کلیت این نگاه در دولت سازندگی نیز تداوم یافت اما دچار تغییراتی نیز گردید. در دهه دوم انقلابْ کارگزاران نظام و دولت هاشمی قصد داشتند برای حفظ نظام، خود را با سازوکار بین‌المللی وفق دهند و با استفاده از اقتصادی پویا و تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای سیاست صدور را با الگوسازی پیش ببرند، لذا اولویت اول جمهوری اسلامی توجه به امور داخلی و مشکلات اقتصادی به جای امور بین‌المللی شد. ایران روند انتقاد از سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی را کنار گذاشت و تلاش کرد تا حضور خود را در این سازمان‌ها پررنگ‌تر سازد

اکبر هاشمی رفسنجانی دربارهٔ اینکه آیا دولت سازندگی تلاشی داشت که به موضوع حقوق بشر توجه بکند، اظهار می‌دارد: فکر می‌کنم هر جا احساس می‌کردیم که حقوق بشر مراعات نمی‌شود جلویش می‌ایستادیم... مثلاً یک بخش، بخش زن‌ها بود. من از همان اول که آمدم دفتر امور زنان را تأسیس کردم. راه خانم‌ها را به دانشگاه باز کردیم که بعداً تشویق هم کردیم. مسئله ورزش زنان را که به‌طور کلی فراموش شده بود، این کار را درست کردیم. سعی می‌کردیم کمترین تعداد زندانی را داشته باشیم. البته یک مواردی هم پیش آمد که از اختیار ما خارج بود و افرادی خاص این کار را می‌کردند. اصلاً هیچ موردی تا به حال مخصوصاً آن دوره‌ای که رئیس‌جمهور بودم، موافق با زندانی سیاسی کردن هیچ‌کس نبودم. ما زندان را می‌شناختیم که چیست. بستن روزنامه برای من اصلاً یک تابو بود. مگر اینکه از دست من خارج بود. در زمان آقای خاتمی تعدادی روزنامه‌ها بسته شدند. با اینکه رئیس‌جمهور نمی‌خواست بسته شود. ولی عوامل دیگری بودند. اقلیت‌های دینی یا قومی را سعی می‌کردیم که راضی باشند. همه تلاش می‌کردیم.

با وجود آنکه امام فرموده بودند که ما اگر از صدام بگذریم از آل سعود نمی‌گذریم، ولی در سیاست‌های پس از جنگ مسئولان کشور راهی جز تعامل با آل سعود نمی‌دیدند. توجیه دولت برای این چرخش در سیاست خارجی در آن زمان مشکلات عدیدهٔ کشور به دلیل خسارات ناشی از جنگ و تحریم‌های اقتصادی، کاهش قیمت نفت و همچنین چالش‌های سیاسی‌ای که به دلیل ترس از انقلاب اسلامی در کشورهای عربی و غربی ایجاد شده، بود (رضایی، ۱۳۹۰)

برای هاشمی رفسنجانی تحمل این مسئله که نام کشورهای اسلامی همیشه با درد و رنج جنگ و استبداد گره خورده بود سخت بود. او در توضیح این دغدغه خود می‌گوید: نمونه دیگری که اسلام به آن توجه عمیق و اکید کرده و متأسفانه در جوامع اسلامی نمود ندارد، بحث مسائل اقتصادی است. بحثی که بعضی از مغرضان برای بیان ناکارآمدی اسلام در اداره جامعهْ با مقایسهٔ کشورهای اسلامی و دیگر کشورها به آن دامن می‌زنند. در حالی که ظرفیت بالقوه جهان اسلام با موقعیت راهبردی و استراتژیک و منابع سرشاری که در اختیار دارد می‌تواند با کمی توجه به علم بهره‌وری، این بهانه را از دست دشمنان بگیرد و مسلمانان را از مصرف‌کنندگان صِرف و واردکنندگی، به صادرات برساند (سایت خبری انتخاب، ۱۳۹۱). او در ذهن خود الگوی ژاپن اسلامی را ترسیم کرده بود و قصد داشت کشور را به این سمت هدایت کند. این کار برای او یک رؤیا نبود بلکه امری شدنی بود.

دربارهٔ نقش آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در حمایت از فلسطین شاید توصیف ناصر ابوشریف، نمایندهٔ جنبش جهاد اسلامی فلسطین، بیش از هر چیز گویا باشد. آنجا که گفت: «قبل از اینکه ما به دنیا بیاییم، آیت‌الله رفسنجانی به خاطر مسئله فلسطین مبارزه می‌کرد و تا آخرین لحظه زندگی بر همین راه ماند» (ابوشریف، ۱۳۹۵).

با وجود پیروزی‌های نظامی ایران در سال ۱۳۶۵، اما استراتژی ایران در نقطهٔ اوج خود در سال ۱۳۶۶ و در جنوب به بن‌بست رسید

آنچه در فاو حاصل شد اگر بلافاصله پس از فتح خرمشهر به دست آمده بود، قطعاً سرنوشت جنگ تغییر می‌یافت، ولی تأخیر در دستیابی به این پیروزی و برتری عراق در زمینه‌های مختلف و سایر ملاحظات مانع از تحوّلی جدی در جنگ شد