بریده‌هایی از کتاب رؤیای ناتمام؛ بررسی سیاست خارجی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی

مصلحت‌سنجی‌های سیاسی در این دوره به نسبت دورهٔ قبل بیشتر شد و جامعهٔ ایران از برخی از آرمان‌ها و شعارهای انقلاب به‌تدریج فاصله گرفت.

گفتمان واقع‌گرایی نیز همانند مصلحت‌گرایی معتقد به پیگیری مصالح اسلامی و منافع ملی به‌صورت هم‌زمان از سوی جمهوری اسلامی ایران است، اما برخلاف مصلحت‌گرایی، که درصورت تزاحم حفظ موجودیت جمهوری اسلامی را بر مصلحت اسلامی ترجیح می‌داد، این گفتمان مرجح بودن و تقدم منافع ملی را فقط به حفظ موجودیت تقلیل نمی‌دهد. زیرا تقلیل منافع ملی به حفظ و بقای نظام متضمن آسیب‌پذیری و خطرپذیری زیادی است. راهکار آن نیز تعریف منافع ملی براساس قاعدهٔ ضرورت، وسع، تدرّج و اصل مصلحت و اهم و مهم و تأمین منافع دفاعی و اقتصادی و رفاهی است

تهدید به بسته شدن تنگه هرمز یکی از بارزترین رفتارهای ایران در حوزهٔ امنیتی در طول این سال‌ها بود

نگاه امام خمینی (ره) به روابط خارجی کشور با مجامع و سازمان‌های بین‌المللی براساس مبانی اعتقادی اسلام و فرهنگ ناب قرآن بود. ایشان معتقد بود: «روابط ما با تمام خارجی‌ها براساس احترام متقابل خواهد بود. در این رابطه نه به ظلمی تسلیم می‌شویم و نه به کسی ظلم خواهیم کرد، و در زمینهٔ تمام قراردادها براساس مصالح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملت خودمان عمل خواهیم کرد» (صحیفه نور، ج ۷: ۳۱۴). کلیت این نگاه در دولت سازندگی نیز تداوم یافت اما دچار تغییراتی نیز گردید. در دهه دوم انقلابْ کارگزاران نظام و دولت هاشمی قصد داشتند برای حفظ نظام، خود را با سازوکار بین‌المللی وفق دهند و با استفاده از اقتصادی پویا و تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای سیاست صدور را با الگوسازی پیش ببرند، لذا اولویت اول جمهوری اسلامی توجه به امور داخلی و مشکلات اقتصادی به جای امور بین‌المللی شد. ایران روند انتقاد از سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی را کنار گذاشت و تلاش کرد تا حضور خود را در این سازمان‌ها پررنگ‌تر سازد

اکبر هاشمی رفسنجانی دربارهٔ اینکه آیا دولت سازندگی تلاشی داشت که به موضوع حقوق بشر توجه بکند، اظهار می‌دارد: فکر می‌کنم هر جا احساس می‌کردیم که حقوق بشر مراعات نمی‌شود جلویش می‌ایستادیم... مثلاً یک بخش، بخش زن‌ها بود. من از همان اول که آمدم دفتر امور زنان را تأسیس کردم. راه خانم‌ها را به دانشگاه باز کردیم که بعداً تشویق هم کردیم. مسئله ورزش زنان را که به‌طور کلی فراموش شده بود، این کار را درست کردیم. سعی می‌کردیم کمترین تعداد زندانی را داشته باشیم. البته یک مواردی هم پیش آمد که از اختیار ما خارج بود و افرادی خاص این کار را می‌کردند. اصلاً هیچ موردی تا به حال مخصوصاً آن دوره‌ای که رئیس‌جمهور بودم، موافق با زندانی سیاسی کردن هیچ‌کس نبودم. ما زندان را می‌شناختیم که چیست. بستن روزنامه برای من اصلاً یک تابو بود. مگر اینکه از دست من خارج بود. در زمان آقای خاتمی تعدادی روزنامه‌ها بسته شدند. با اینکه رئیس‌جمهور نمی‌خواست بسته شود. ولی عوامل دیگری بودند. اقلیت‌های دینی یا قومی را سعی می‌کردیم که راضی باشند. همه تلاش می‌کردیم.

با وجود آنکه امام فرموده بودند که ما اگر از صدام بگذریم از آل سعود نمی‌گذریم، ولی در سیاست‌های پس از جنگ مسئولان کشور راهی جز تعامل با آل سعود نمی‌دیدند. توجیه دولت برای این چرخش در سیاست خارجی در آن زمان مشکلات عدیدهٔ کشور به دلیل خسارات ناشی از جنگ و تحریم‌های اقتصادی، کاهش قیمت نفت و همچنین چالش‌های سیاسی‌ای که به دلیل ترس از انقلاب اسلامی در کشورهای عربی و غربی ایجاد شده، بود (رضایی، ۱۳۹۰)

برای هاشمی رفسنجانی تحمل این مسئله که نام کشورهای اسلامی همیشه با درد و رنج جنگ و استبداد گره خورده بود سخت بود. او در توضیح این دغدغه خود می‌گوید: نمونه دیگری که اسلام به آن توجه عمیق و اکید کرده و متأسفانه در جوامع اسلامی نمود ندارد، بحث مسائل اقتصادی است. بحثی که بعضی از مغرضان برای بیان ناکارآمدی اسلام در اداره جامعهْ با مقایسهٔ کشورهای اسلامی و دیگر کشورها به آن دامن می‌زنند. در حالی که ظرفیت بالقوه جهان اسلام با موقعیت راهبردی و استراتژیک و منابع سرشاری که در اختیار دارد می‌تواند با کمی توجه به علم بهره‌وری، این بهانه را از دست دشمنان بگیرد و مسلمانان را از مصرف‌کنندگان صِرف و واردکنندگی، به صادرات برساند (سایت خبری انتخاب، ۱۳۹۱). او در ذهن خود الگوی ژاپن اسلامی را ترسیم کرده بود و قصد داشت کشور را به این سمت هدایت کند. این کار برای او یک رؤیا نبود بلکه امری شدنی بود.

دربارهٔ نقش آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در حمایت از فلسطین شاید توصیف ناصر ابوشریف، نمایندهٔ جنبش جهاد اسلامی فلسطین، بیش از هر چیز گویا باشد. آنجا که گفت: «قبل از اینکه ما به دنیا بیاییم، آیت‌الله رفسنجانی به خاطر مسئله فلسطین مبارزه می‌کرد و تا آخرین لحظه زندگی بر همین راه ماند» (ابوشریف، ۱۳۹۵).

با وجود پیروزی‌های نظامی ایران در سال ۱۳۶۵، اما استراتژی ایران در نقطهٔ اوج خود در سال ۱۳۶۶ و در جنوب به بن‌بست رسید

آنچه در فاو حاصل شد اگر بلافاصله پس از فتح خرمشهر به دست آمده بود، قطعاً سرنوشت جنگ تغییر می‌یافت، ولی تأخیر در دستیابی به این پیروزی و برتری عراق در زمینه‌های مختلف و سایر ملاحظات مانع از تحوّلی جدی در جنگ شد