بریده‌هایی از کتاب رؤیای ناتمام؛ بررسی سیاست خارجی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی

در کودتایی که در سال ۱۹۸۲ علیه ایران طراحی شد چهار دولت نقش داشتند. اسرائیل زیر نظر آریل شارونِ وزیر دفاعْ طراحی عملیات، دستگاه اطلاعاتی امریکا زیرنظر ویلیام کیسی حمایت از کودتا، سودان تحت رهبری جعفر نمیری مشارکت در کودتا و عربستان با هزینه ۸۰۰ میلیون دلار پشتیبانی مالی کودتا را برعهده گرفتند. اگرچه انجام کودتا به‌واسطهٔ تغییر دولت در اسرائیل و وقوع کشتار فلسطینیان در اردوگاه صبرا و شتیلا لغو شد اما عربستان دست از حمایت از مخالفین ایران به‌ویژه مجاهدین خلق و سلطنت‌طلبان برنداشت.

تورم عموماً محصول کاهش میزان عرضهٔ کالا، کاهش میزان تولید و واردات و یا احتکار و چرخهٔ ناسالم اقتصادی است. برای کشورهای درحال‌توسعه به‌ویژه در جنوب غرب آسیا تورم چیز عجیب و غریبی نیست و تقریباً به امر همیشگی زندگی آن‌ها تبدیل شده است. ایرانیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. هیچ یک از دولت‌هایی که پس از انقلاب شکل گرفتند نتوانسته‌اند کارنامهٔ چندان موفقی دراین‌باره از خود به نمایش بگذارند.

هر دولتی در قدم اول وظیفه تأمین امنیت و حفظ تمامیت ارضی را برعهده دارد و در صورت عدم موفقیت در این دو عرصه مهم مشروعیت و مقبولیت خود را از دست خواهد داد

با وجود این برنامه‌ریزی‌ها و تلاش‌های دولت برای محرومیت زدایی، دوران ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اولین ناآرامی‌های برخاسته از شرایط اجتماعی و اقتصادی نامناسب را در استان‌های تهران، شیراز، اصفهان، اراک و خراسان تجربه کرد. طوری که شکل‌گیری پلیس ضدشورش و تقویت نیروی انتظامی یکی از تصمیمات ناخواستهٔ دولت در این مقطع بود

دولت پیوسته در معرض انتقاد نمایندگان جناح چپ مجلس قرار داشت که خود را پیرو خط امام و حامی مستضعفان می‌دانستند. آن‌ها نه عملکرد دولت در سیاست خارجی آن را می‌پسندیدند و نه عملکردش در اقتصاد را. آن را در بخش اقتصادی «نماینده سرمایه‌داران و مرفهین بی‌درد» و «حامیان زالوصفت» آن و در بخش سیاسی «سازش‌کار» می‌دانستند

به‌طور کلی مهم‌ترین چالش‌های پیش روی دولت در سیاست خارجی خود را می‌توان به شرح ذیل دانست: - کادر انقلابی، ایدئولوژیک و فاقد تجربه و تخصص - شرایط احساسی، ارزشی و آرمان‌خواهانه حاکم بر جامعه - ناکامی در دیپلماسی اقتصادی - حاکم بودن نگاه امنیتی بر سیاست خارجی کشور - اسلام‌هراسی و ایران‌ستیزی در جهان

«ما می‌خواهیم سازندگی شود و کشور رونق اقتصادی و پیشرفت مادی پیدا کند و از لحاظ اقتصادی رشد کند تا بتواند به عدالت اجتماعی نزدیک شود و فقیر نداشته باشیم؛ تا دیگرْ طبقات محروم در جامعه احساس محرومیت نکنند و محروم نباشند؛ تا منطقهٔ محروم در کشور نداشته باشیم و فاصله بین فقیر و غنی، روزبه‌روز کمتر شود» (خواجه سروی، ۱۳۹۰: ۴۶۹).

در حالی که طی ۶ سال برتری با ایران بود، ناگهان در فاصلهٔ کمتر از ۵ ماه اوضاع به زیان ایران و به سود عراق تغییر کرد. پس از اجرای عملیات والفجر ۱۰ در منطقهٔ حلبچه، عراقی‌ها با اطمینان از اجرای عملیات سالانهٔ ایران حمله به فاو را، که از مدت‌ها قبل طراحی شده بود، با کمک اطلاعات امریکا و هم‌زمان با حملهٔ امریکا به سکوهای نفتی ایران آغاز کردند. سقوط فاو موازنهٔ روحی ـ روانی‌ای را که عراق مدت‌ها به دنبال آن بود به نفع این کشور تغییر داد. درواقع، عراق استراتژی خود را از حالت تدافعی به تهاجمی تغییر داد و روند جدیدی را با حملهٔ موشکی به تهران و بمباران شیمیایی حلبچه آغاز کرد. همین امر منشأ ادامهٔ حملات عراق به سایر مناطق و بازپس‌گیری آن بود. بدین ترتیب عراق پس از بازپس‌گیری مناطق خود و تهدید مجدد خاک ایران، موقعیتی را به‌وجود آورد که ایران جز پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ گزینهٔ دیگری نداشت. علاوه بر این مسئله حملهٔ ناو امریکا به هواپیمای مسافربری ایرباس و تهدید عراق به استفاده از سلاح شیمایی برای حمله به شهرهای ایران و تهران و سایر ملاحظات در اتخاذ این تصمیم ایران نقش اساسی داشتند (گفت‌وگو با محمد درویان، ۱۳۹۱).

در این نامه فرماندهٔ وقت سپاه اذعان می‌کند: «تا پنج سال دیگر ما هیچ پیروزی نداریم، ممکن است در صورت داشتن وسائلی که در طول پنج سال به دست می‌آوریم قدرت عملیات انهدامی یا مقابله به مثل را داشته باشیم و بعد از پایان سال ۱۳۷۱ اگر ما دارای ۳۵۰ تیپ پیاده و ۲۵۰۰ تانک و ۳۰۰۰ قبضه توپ و ۳۰۰ هواپیمای جنگی و ۳۰۰ هلیکوپتر باشیم و قدرت ساخت مقدار قابل‌توجهی از سلاح‌های لیزری و اتمی که از ضرورت‌های جنگ در آن موقع است را داشته باشیم، می‌توان گفت به امید خدا بتوانیم عملیات آفندی انجام دهیم» (کاظمی، ۱۳۷۶: ۱۷۳). امام (ره) درخصوص نقش نامهٔ محسن رضایی می‌فرمایند: «با توجه به نامهٔ تکان‌دهندهٔ فرمانده سپاه پاسداران که یکی از ده‌ها گزارش نظامی سیاسی است که بعد از شکست‌های اخیر به اینجانب رسیده و به اعتراف جانشینی فرمانده کل نیروهای مسلح، فرمانده سپاه یکی از معدود فرماندهانی است که در صورت تهیه مایحتاج جنگ معتقد به ادامهٔ جنگ می‌باشد و با توجه به استفاده گسترده دشمن از سلاح‌های شیمیایی و نبود وسائل خنثی‌کننده آن، اینجانب با آتش‌بس موافقت می‌نمایم»

در زمان وقوع انقلاب اسلامی، ایران قدرتمندترین بازیگر نظامی خاورمیانه بود. در دوران شاه حجم بالایی از پول حاصل از فروش نفت برای خرید تسلیحات از امریکا هزینه می‌شد و در دورهِ ۱۹۷۳-۱۹۷۸ امریکا بزرگ‌ترین صادرکننده سلاح‌های پیشرفته به ایران بود. اما بخش عمده‌ای از این تسلیحات و تجهیزات خریداری شده یا از بین رفتند و یا از کار افتادند