بریده‌هایی از کتاب جامعه شناسی چشم‌ و هم چشمی

چنان‌که تنها در فاصله ده سال یعنی از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ خورشیدی میزان واردات کالاهای خارجی به بیش از ۵ برابر رسید.

انسان‌ها برای آنکه در میدان مبارزه ارزش خود را بالاتر نشان دهند و به این وسیله امتیاز بیشتری کسب کنند، همواره مشغول مصرف تظاهری و نمایش تفاخر خود هستند.» (علیخواه، ۱۳۸۷؛ وبلن، ۱۳۸۳)

اصطلاح «جامعۀ مصرفی» یا «فرهنگ مصرفی» به جامعه یا فرهنگی اشاره می‌کند که در آن مصرف به اندازه‌ای از اهمیت رسیده که قادر است نظم جامعه را در ساختارهای اجتماعی شکل دهد.

امروزه نیز فلسفۀ بسیاری از مردم برای زندگی کردن و احساسِ بودنْ آن است که: «مصرف می‌کنم / پس هستم.» مصرف از نیازهای زیستی انسان و همواره هدف اساسی کوشش‌های اقتصادی او بوده که اکنون جزئی گریزناپذیر از زندگی انسان شده است.

شکی نیست به دلیل همین یکنواختی صورت‌ها به مرور زمان در آینده‌ای نه‌چندان دور ملاک‌ها و معیارهای زیبایی امروزی در دنیا نیز دستخوش تغییراتی خواهد شد. به دنبال آن جامعه در پی انجام بازسازی‌های مجدد خواهد بود، موضوعی که از خصوصیات بارز فرهنگی یک جامعۀ مصرف‌گراست.

به‌تدریج هر بدنی ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را از دست می‌دهد و با همانندسازی افراطی به هیئتی شبیه بدن دیگران، درمی‌آید

مصرف آب بیشتر در کشوری چون ما که میانگین بارندگی آن یک‌سوم دنیاست، وضعیت بحران آب را تشدید می‌کند. در اثر رفت‌وآمد زیاد اتومبیل‌ها مصرف انرژی افزایش یافته و معضل آلودگی هوا به نقاط دارای هوای پاک هم تسری پیدا می‌کند. آلودگی آب‌های جاری، رودخانه‌ها و منابع زیرزمینی آب، ناشی از فاضلاب‌های خانگی شدت می‌یابد و مشکل دفع زباله‌ها پدیدار می‌شود و به‌طورکلی الزامات و مشکلات شهرنشینی به‌تدریج در این مناطق نیز رسوخ می‌نماید. بنابراین طبیعتی را که انسان به تسخیر خود درآورده و سازه‌های مصنوعی ایجاد کرده و بنیان‌های شهری را در آن پی‌ریزی کرده است، دیگر نمی‌توان طبیعت نام گذاشت.

سالانه حدود ۱۸۰ هزار ایرانی تحصیل‌کرده برای یافتن شغلی مناسب و زندگی بهتر راهی خارج از کشور می‌شوند که این تعداد مهاجرت معادل خروج سالانه ۵۰ میلیارد دلار ارز از کشور بوده و تقریباً برابر با درآمد سالانۀ حاصل از فروش نفت می‌باشد.»

در گذشته پیروی از مد و چشم‌وهم‌چشمی، بیشتر به طبقۀ ثروتمند و برخوردار جامعه منحصر بود اما این نمایش‌ها اکنون سراسر ساختار جامعه را فرا گرفته است.

انسان برای رفع نیاز خود به احترام و تأیید، در پی آن است که از یک‌سو همرنگ جماعت باشد تا به‌این‌ترتیب از طرف جامعه مورد نکوهش قرار نگیرد و از سوی دیگر تلاش می‌کند تا از دیگران یا قافلۀ جماعت عقب نماند و بدین ترتیب احترام خود را حفظ نماید. این نیاز به احترام وقتی شدت می‌یابد که انسان احساس کند نسبت به سایرین دارای برتری خانوادگی، اقتصادی، جسمی یا اصالتی خودساخته است و بنابراین خود را از دیگران متمایز بداند. در این صورت نیاز به احترام، از شرایط قبلی گذر کرده و تبدیل به نیاز به برجسته بودن یا خودنمایی می‌شود. «آنچه که موجب تولید نیاز در این افراد و پاسخ مناسب برای آن‌ها می‌شود به عهدۀ شرکت‌های تولیدکننده و طراح مد است.

در این دوره از تاریخ معاصر ما، دغدغه و دل‌مشغولی بسیاری از افراد، داشتن القابی نظیر دکتر و مهندس است.

مطابق آمار موجود، در ایران ۵ برابر کشورهای پیشرفته دنیا دانشگاه وجود دارد. درحالی‌که تعداد دانشگاه‌های اغلب کشورهای توسعه‌یافتۀ دنیا کمتر از ۵۰۰ مؤسسه آموزش عالی است.

مدرک‌گرایی هم یکی از خصوصیات بارز جامعۀ مصرفی است. همه در تلاش‌اند تا به هر ترتیبی مدرکی اخذ نمایند چنانچه سعی دارند تا جدیدترین مبلمان یا وسایل منزل را تهیه کنند. گویی اکنون هر کسی می‌خواهد به شیوه‌ای از قافله زندگی و همراهان خود در مسیر زندگی عقب نماند یکی با مدرک، دیگری با خرید زیورآلات، اتومبیل یا کالاهای لوکس.

نقش دانشگاه‌ها در یک کشور چه می‌تواند باشد؟

هم‌اکنون «آداب‌ورسوم نوبنیاد بعضی خانواده‌ها، تقلیدهای کورکورانه و تهیۀ جهیزیه‌های بسیار سنگین، ازدواج تجملی و چشم‌وهم‌چشمی در این خصوص موجب گردیده که این پیوند مانند سد بزرگی بر سر راه ازدواج جوانانی که مایل به تشکیل خانواده هستند، قرار بگیرد.» (نیازی و همکاران، ۱۳۹۴) جالب آن است که این مشکلات و مسائل در امر ازدواج منحصر به شرایط کنونی ایران نیست، بلکه حتی حدود پنجاه سال قبل نیز به‌صورت گسترده‌ای در حال شکل‌گیری و توسعه بوده

هدف برخی خانواده‌ها از آموزش‌های مختلف به بچه‌ها آن است که فقط به دیگران نشان دهند که پدر و مادری ایدئال هستند و فرزند متفاوت، خاص و باهوشی دارند. آن‌ها درحقیقت بی‌آنکه خود بدانند یا بخواهند، فرزندانشان را به ابزاری برای رسیدن به اهداف و آرزوهای ازدست‌رفتۀ خود تبدیل می‌کنند و سعی در ساختن تصویری خود ساخته و جعلی از فرزندان به جامعه اطراف خود دارند.

یکی از کارکردهای مصرف، هویت‌بخشی به فرد است. در پاسخ به پرسش (من کیستم) گفته می‌شود: من کسی هستم که آن کالا را مصرف می‌کنم.»

صمیمیت، صداقت و ساده‌زیستی خانواده‌ها دچار افول شده، فشارهای اقتصادی موجب فشارهای روحی و روانی بیشتر به افراد شده و میزان افسردگی در جامعه را افزایش داده است. در واقع وضعیت نامطلوب روانی اجتماع، شیوع افسردگی و بی‌معنایی زندگی به‌طور عمده حاصل جامعۀ مصرف‌گرا و تکنولوژیک کنونی است.

امروزه در بسیاری از خانواده‌ها لذت و کام‌جویی از زندگی تبدیل به یک خواسته قطعی و حتمی شده است و این لذت بدون داشتن لوازم و کالاهای مصرفی و رفاهی تقریباً غیرممکن می‌نماید.

الکساندر ماری روان‌شناس فرانسوی در طبقه‌بندی نیازهای انسان (نیاز به خودنمایی) را با گرایش به مصرف در ارتباط دانسته است.