بریده‌هایی از کتاب شهر خدا

اینکه خدا بلافاصله پس از معتقد شدن و مؤمن شدن، از ما می‌خواهد به اعمال عبادی مبادرت بورزیم، و بعد از هر «الَّذینَ اَمَنوُا»، «وَ عَمِلُوا الصَّالِحَات» را اضافه می‌فرماید، و از همان ابتدا قبل از آنکه به مراتب بالای معنوی برسیم، برای ما دستورات ویژه‌ای مانند روزه و نماز صادر می‌نماید، به این دلیل است که «عمل» بر همان «اندیشه» و «گرایش» خوبی که به خدا پیدا کرده‌ایم اثر می‌گذارد، و ما را به اعماق انتخاب خوبمان می‌رساند و اسرار آن را برای ما روشن‌تر می‌نماید. بر این اساس تا می‌توانیم باید به عمل کردن مبادرت بورزیم و از عمل برای تربیت و تقویت روح خود مدد بگیریم. این سفارش صریح قرآن کریم است که می‌فرماید: «إسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ؛ کمک بگیرید از صبر و نماز.» که اتفاقاً در تفاسیر، «صبر» را در این آیه به «روزه» تفسیر کرده‌اند و یا لااقل روزه را به عنوان یکی از مهم‌ترین مصادیق آن برشمرده‌اند.

امیرالمؤمنین علی (ع) با رمضان تناسب‌های فراوانی دارد که همه آنها گفتنی نیستند. وقتی رمضان ماه نزول قرآن باشد، طبیعی است ماه عروج قرآن ناطق نیز می‌تواند باشد. اگر علی در خانهٔ خدا به دنیا آمده است، باید در شب قدر نیز از دنیا برود. اگر علی بهترین بندهٔ خداست، باید هم در حال عبادت به شهادت برسد. اگر محبت علی عنوان صحیفهٔ مؤمن است، شب قدر که پرونده‌ها گشوده می‌شود، باید محبت مؤمنان به امیرِ «مؤمنان» با ذکر مصیبت شهادت او محک بخورد و ...

معمولاً در غیر رمضان وضعیتی بهتر از رمضان پیدا نمی‌کنیم، و هر نمره‌ای در رمضان دریافت کنیم در غیر رمضان کمتر از آن را خواهیم گرفت

در روایتی از امیرمؤمنان علی (ع) نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: در شب معراج، خداوند متعال در حین برشمردن چهار ویژگی کسانی که خدا بهشت را برای آنان واجب کرده است، به عنوان چهارمین ویژگی فرمودند: «وَ تَکُونُ قُرَّةُ عَینِهِ الْجُوعَ. یا أَحْمَدُ لَوْ ذُقْتَ حَلَاوَةَ الْجُوعِ وَ الصَّمْتِ وَ الْخَلْوَةِ وَ مَا وَرِثُوا مِنْهَا. قَالَ: یا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ؟ قَالَ: الحِکْمَةُ.»؛ «و نور چشم این گروه گرسنگی است. ای احمد! کاش شیرینی گرسنگی و سکوت و خلوت و آنچه که از ثمرات اینها بر جای می‌ماند را بچشی. اینجا پیامبر از خداوند پرسید: ثمرهٔ گرسنگی کشیدن چیست؟ و خداوند فرمود: حکمت.»

رسول گرامی اسلام (ص) در حدیث معراج می‌فرماید: از خداوند متعال پرسیدم میراث روزه چیست؟ در جواب فرمود: روزه، حکمت را به ارث می‌گذارد؛ «اَلصَّوْمُ یورِثُ الحِکْمَةَ.»

ما مانند کودک بازیگوشی هستیم، که اگرچه در نبود مادر، سرگرم بازی بوده است، و تا مادر را می‌بیند تازه به یاد نیازش به نوازش‌های او می‌افتد و اشک‌ریزان به آغوش مادر می‌شتابد، اما اندکی بعد از آرامش یافتن در گرمای مهر مادری، به اطراف چشم می‌چرخاند و به دنبال وسیلهٔ تازه‌ای برای بازی می‌گردد و از دامن پر محبت مادر به سوی اسباب بازی‌های بی‌ارزشی می‌رود که ذرّه‌ای نمی‌ارزند، و فراموش می‌کند که همین چند لحظه پیش با گریه از آنها به سوی مادر فرار کرده بود.

در زندگی هرچه از دنیا بهره‌مند شوی، کمتر از لذت حیات برخوردار می‌شوی. از حداقل خورد و خوراک گذشتن، تو را قوی می‌کند و دنیا را ضعیف و حقیر.

اگر پرواز می‌کنند، چون زمین گنجایش آنان را ندارد

رمضان هر سال هم، اثری است که ما از خود در عالم هستی به‌جای می‌گذاریم، و حتی این اثر را در روز قیامت ملاقات خواهیم کرد. رمضان‌های سال بعد هم، اگر به‌خوبی برگزار شوند، جبران کاستی‌های این رمضان را نخواهند کرد. هر کدام تابلوی مستقلی خواهند بود.

گروهی از ملائک سفره‌های پر از مائده‌های بهشتی را می‌گسترانند و گروهی دیگر سجاده‌های عبادت را برای سروران خود پهن می‌کنند. جمعی از آسمان رازها برای اهل دل می‌آورند و جماعتی از ایشان نیازهای دلدادگان را به سوی خدا بالا می‌برند. مسئلت‌ها را با اشک می‌برند و جواب‌ها را با رشک می‌نگرند. اما هیچ فرشته‌ای به آدم‌های این شهر حسادت نمی‌کند. هرچه هست تحسین است و تکریم. غبطه می‌خورند اما غیرت نمی‌ورزند. نمی‌دانم چرا ملائک، که ابتدا با تردید به آدم (ع) می‌نگریستند، هم‌اکنون، این‌همه به فرزندان آدم علاقه‌مند شده‌اند. گویا چنین ضیافتی را از پیش نمی‌دیدند.

«به فقراء و مستمندانتان صدقه دهید. بزرگ‌ترهایتان را احترام کنید و به کودکانتان محبت بورزید. به خویشانتان نیکی کنید و زبانتان را حفظ نمایید و دیدگانتان را از آنچه نگریستن بر آن حلال نیست، بپوشانید و گوش‌هایتان را از آنچه شنیدنش حلال نیست، باز دارید، و به ایتام دیگران محبت کنید تا به ایتام شما محبت کنند.»

مهمانان خاص پروردگار از روز اول، ماه را با شعف مضاعفی آغاز می‌کنند و با شور و شوق برتری وارد شهر می‌شوند. با تمام شهر آشنایی کامل دارند؛ می‌دانند باید به کدام کوچه‌ها سر بزنند و در کدام خانه‌ها قرار بگیرند. آنها برای کنجکاوی سرک نمی‌کشند، و ذوق و شوقشان از باب جدید و جالب بودن صحنه‌ها و تصاویر شهر خدا نیست. بال می‌گشایند و گویا می‌خواهند تمام شهر را در آغوش بکشند، و روی ماه او را ببوسند. هرچند به چهره‌هایشان که نگاه می‌کنی، طعم غم غروب آخرین روز رمضان را می‌توانی در مزّه اشک شوقشان ببینی: «السَّلَامُ عَلَیکَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ، وَ مَحْزُونٍ عَلَیه

. در خم هر کوچه‌ای نمای دلنشین خانه‌ای از خانه‌های اولیاء خدا با نوای دلکشی از تلاوت، توجه تو را به آیه‌های خدای رحمان جلب می‌کند. هزاران فرشتهٔ زیبای الهی که هیچ همهمه‌ای ندارند و جایی را اشغال نمی‌کنند، در حال پذیرائی‌اند. با لب‌هایشان به تسبیح خدا مأمورند و با نگاه مهربانشان به تحسین مهمانان مشغول.

مهمانان این شهر گویا مقیم این خانه‌اند که احساس غریبی نمی‌کنند و آشنایی با زیر و روی شهر از سر و رویشان می‌بارد. هر کدام برای خود جایی دارند و مقامی؛ و هر کس صحنی دارد و سرایی. محل اقامت مهمانان از قبل معین شده، و قدر و منزلت آدم‌ها مثل روز قیامت، ولی به صورت نامحسوس، معلوم است. بعضی‌ها طبق معمول با خدا فاصله‌ای ندارند. ولی بعضی‌ها چند کوچه آن‌طرف‌تر همسایهٔ خدا هستند. به هر حال در درون همهٔ خانه‌ها، همیشه و بیش از همهٔ اوقات دنیا، حضور خدا احساس می‌شود. دست‌ها را به سوی خدا دراز می‌کنند، ولی خدا را نزدیک‌تر از همیشه در آغوش مناجات خود می‌یابند و مدهوش ملاقاتش می‌شوند.

رمضان هر سال هم، اثری است که ما از خود در عالم هستی به‌جای می‌گذاریم، و حتی این اثر را در روز قیامت ملاقات خواهیم کرد. رمضان‌های سال بعد هم، اگر به‌خوبی برگزار شوند، جبران کاستی‌های این رمضان را نخواهند کرد. هر کدام تابلوی مستقلی خواهند بود.

حکمت را می‌توان قدرت فهم کتاب خدا دانست و الا کسی که از حکمت بویی نبرده باشد، در میان امواج دریای معارف دین غرق می‌شود و خسران می‌کند؛ نمی‌تواند دست کسی را هم بگیرد؛ و اگر قرآن را هم یاد بگیرد، با آیات آن به جنگ علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) می‌رود و قرآن ناطق را با آیه‌ای از قرآن تکفیر می‌کند. کسی که حکیم نیست قدرت جمع‌بندی در معارف را دارا نیست، و توان تجزیه و تحلیل درست حوادث را ندارد. شخص حکیم است که می‌تواند با تشخیص مصداق، برای هر اقدامی تعیین مقدار نماید و از افراط و تفریط پرهیز کند. شاید در هیچ‌کجا مانند همراهِ‌کتابِ‌خدا، حکمت لازم نباشد و خدا هم به همین دلیل همواره در کنار «تعلیم کتاب» بلافاصله از «حکمت» یاد کرده است.

حکمت اساساً یک آگاهی نیست، بلکه نوعی «توانایی» در میدان آگاهی است. حکمت نوعی خوش‌فهمی است. و قدرت فهمیدن است، بی‌مقدمه و بی‌معطّلی. حکمت نوعی قدرت حدس است و سرعت درک؛ مانند آنچه در طبابت به آن حدس بالینی گفته می‌شود. حکیم با این توانایی، می‌تواند از جزئی به کلی راه یابد و راه طولانی تفحّص را کوتاه نماید. او از مختصر حوادثی که می‌بیند قواعدی کشف می‌نماید، که برای یک عالِم ممکن نیست. حکمت، توانایی از بالا نگاه کردن است و در عین حال از نزدیک مشاهده کردن. جزئیات را درست دیدن و کلیات آن را درست فهمیدن.

کدام مؤمن است که در حال صیام، نزدیک‌تر بودن خود را به خدا احساس نکند و یا کدام مؤمن است که به عامل مقرّب کننده خود عشق نورزد؟ گرسنگی روزه‌داری را دوست دارند، چون رقّت قلب را دوست دارند و امام صادق (ع) فرمود: «طَلَبْتُ رِقَّةَ الْقَلْبِ، فَوَجَدْتُهَا فِی الْجُوعِ وَ الْعَطَش.» وقتی به دنبال رقّت قلب هستم، آن را در حال گرسنگی و تشنگی به دست می‌آورم. و خلاصه به ضیافت الهی رمضان علاقه دارند به‌خاطر همه مواهب و هدایایی که در این مهمانی ربّانی نصیبشان می‌شود؛ از مغفرت گرفته تا کرامت؛ از فضای معنوی رمضان گرفته تا فضائل اخلاقی اهدایی آن؛ از حکمت تا معرفت؛ همه و همه دلایل بسیار خوبی برای مهر ورزیدن به رمضان است.

شاید رمضان برای ما که با او آشنایی داریم، محلّی باشد که خدا خواسته است به واسطهٔ این ضیافت، خود را به او نزدیک‌تر بیابیم. مایی که پس از هر غفلت و معصیتی، اولین ضربه‌ای که می‌خوریم این است که فکر می‌کنیم از نظر خدا افتاده‌ایم و او دیگر ما را دوست ندارد و به ما نگاه نمی‌کند؛ و کسی هم نمی‌تواند به‌سادگی ما را متقاعد کند که همیشه خدا نگران ماست و ما را دوست دارد و ما او را هنوز از دست نداده‌ایم، شاید فضای مهمانی بتواند باور ما را نسبت به مهربانی خدا بهتر کند و امید ما را به بهتر شدن بیشتر نماید. ما که با هر گناه، اولین بلایی که سر خود می‌آوریم این است که خود را از رحمت خدا «مأیوس» می‌کنیم، و راه بازگشت را به روی خود می‌بندیم، در ضیافت، بدون کسب لیاقت هم می‌توانیم به یک پذیرایی خوب «امیدوار» باشیم و از اکرام خدا احساس گرامی بودن بکنیم، که همین مایه کسب بسیاری از فضائل خواهد بود و سرمایه بسی از فوائد خواهد شد.

بخش قابل توجهی از مطالب کتاب فراتر از ماه مبارک رمضان، در طول سال و در مسیر دینداری به‌کار می‌آید. به عنوان نمونه، اینکه دستورات دینی با چه فرآیند و سازوکاری ما را رشد می‌دهند؟ «عمل» چگونه و با چه سازوکاری بر «علائق» و «اندیشه‌های» ما تأثیر می‌گذارد؟ چرا در مسیر دینداری همیشه مجبوریم با امیال طبیعی خود مبارزه کنیم؟ اگر این امیال و کشش‌های طبیعی ما بد هستند، چرا خدا آنها را از اول، در وجود ما قرار داده است؟ مراحل سه گانه یک برنامه معنوی مستمر چیست؟ و در هر مرحله، به چه نکاتی باید توجه کرد؟