بریده‌هایی از کتاب نهج البلاغه موضوعی (کتاب اول؛ خداشناسی)

ادب بندگی کمترین ادبِ بندگی خدا آن است که به کمک نعمت‌های او گناه نکنید.

از آن حضرت پرسیدند: خداوند از این همه مردمان چگونه حساب کشد فرمود: همان طور که آن همه را روزی دهد. دوباره پرسیدند: چگونه به حساب آنان رسد در حالی که او را نبینند فرمود: همان گونه که آنان را روزی می‌دهد و او را نمی‌بینند.

کمترین ادبِ بندگی خدا آن است که به کمک نعمت‌های او گناه نکنید.

گروهی خدای را به «چشم داشت» پرستش کنند، که آن پرستش بازرگانان است؛ و گروهی او را از روی «ترس» بپرستند، که آن پرستش بردگان است؛ و سه دیگر او را به پاس «سپاس» پرستش کنند، که آن پرستش آزادگان باشد.

گنجینه‌های نعمت او چنان بی‌نهایت است که هرچه مردم بخواهند و بگیرند تمام نشود، زیرا او بخشنده‌ای است که بر آوردن نیاز درخواست‌کنندگان از خزاین او نکاهد و سماجت و پافشاری اصرار کنندگان او را به بخل نکشانَد...

فنای دنیا پس از پدید آمدن شگفت‌تر از ایجاد و تأسیس آن نباشد. و چگونه چنین نباشد در حالی که اگر همه جانداران از پرندگان و چارپایان و آنچه در آغل‌اند یا در چراگاهند و انواع و اقسام آنها، و نیز مردم کودن یا زیرک دست به دست هم دهند تا پشه‌ای بیافرینند، هرگز نتوانند و حتّی راه ایجاد آن را هم ندانند، و اندیشه‌های آنان از فهم آن درمانَد و مبهوت گردد، و نیروهاشان از دست رود و به پایان رسد، و با دست خالی باز گردند و بدانند که در چنبر قدرت دیگری هستند و به ناتوانی خود در آفرینش، و به سستی خود از نابودی آن اقرار کنند.

و از دیدگاه او هیچ چیز حتّی قطره‌های باران دور نمانَد: نه اختران آسمان، نه آن ذرّاتی که باد به هوا پراکنَد، نه صدای پای موری بر سنگ صافی، و نه آرام جای «ذرّه» در شب تاری. او فروافتادنگاه برگ‌ها را می‌داند و از ناز و کرشمه چشم‌ها و چشمک‌ها با خبر است.

دستور دعا آنگاه که حاجتی به درگاه الهی داشتی نخست بر پیامبرش- سلام خدا بر او و خاندانش- درود فرست و سپس نیازت را بخواه، که خداوند کریم‌تر از آن است که از دو حاجت یکی را بر آورَد و دیگری را وانهد.

اعتقاد یا بی‌اعتقادی نسبت به خداوند، مهمترین اصلی است که اندیشه آدمی و به‌دنبال آن نوع و روش زندگی انسان را مشخص می‌کند.

شکر نعمت، نعمتت افزون کند خدای را در هر نعمتی، حقّی است. پس آن که حقّ نعمت به جای آرد نعمتش افزون شود، و آن که کوتاهی کند در خطر زوال نعمت قرار گیرد.

در موقع نعمت نیز ترسان باشید ای مردم، خدا باید شما را به هنگام نعمت ترسان بیند همان گونه که در موقع بلا و سختی. کسی که دستش باز و روزیش فراخ گشته وآن را آزمایش الهی ندیده قطعاً از رویداد وحشتناکی آرمیده است، و کسی که روزیش تنگ شده و آن را امتحان ندیده اجر خود را از دست داده است.

درست باور داشتن او یگانه انگاشتن اوست و یگانه انگاشتن، او را به سزا اطاعت نمودن و به سزا اطاعت نمودن او، صفت ها را از او زدودن (خطبه ۱).

مام علی (ع) فرمود: هرچه را واحد نامند اندک و تنهاست، جز او که یگانه است و بر همه فرمانرواست. (خطبه ۶۵). و نیز فرمود: (خداوند) یکتا نه از روی شمار (خطبه ۱۵۲).

خداشناسی سرمنشاء همهٔ فضائل و کمالات در زندگی انسان است. توحید، به این معنا که خداوند یکتا و عاری از هر عیب و نقص و دارای صفات کمال است. او آفرینندهٔ یگانه و بی‌شریک جهان هستی است.

«ذعلب یمانی» از امام- درود خدا بر او- پرسید: ای امیر مؤمنان، آیا پروردگارت را دیده‌ای؟ امام فرمود: «چگونه نیایش کنم خدایی را که نبینم». دوباره پرسید: چگونه او را می‌بینی فرمود: چشم‌ها او را چون اجسام درنیابند، امّا دل‌ها در پرتو ایمان راستین او را دریابند. او با همه چیز و همه کس نزدیک است امّا نه چون نزدیکی جسم به جسم، و از آن‌ها دور است امّا نه به معنای جدایی و بیخبری. او بدون نیاز به فکر و تأمّل سخن آفریند، از اراده او کار آید و نیاز به پیگیری و اهتمام ندارد، آفریدگاری است که محتاج ابزار و وسایل نیست و از هر رمز و رازی آگاه است، هر ناپیدا و پوشیده‌ای در محضر او آشکار و بی‌پرده است، هیچ چشمی او را نبیند ولی در عین حال مخفی و ناپیدا نباشد، بزرگی است که در آستان قدسش جور و بی‌مهری راه ندارد، بیناست نه با دیده، مهربان است نه به خاطر ضعف و شرم. چهره‌ها خاکسار عظمت او، و دل‌ها در گرو اضطراب از مخالفت او.

تعبیر به «احد» (به‌معنای یکتا) ما را به قلهٔ توحید رهنمون می‌سازد. احد، موجود یگانه‌ای است که از هرگونه ترکیب منزه است. منظور از این کلام نفی مشابهت خداوند به آفریدگان در همهٔ موارد از جمله: جسم، جنس، نوع و اشکال و مقادیر و رنگ... است.)

... پسرم! خداوند بر آستان مقدّسش دربانی نگماشته است تا بین تو و مهر او حجابی گردد، و تو را ناگزیر به آوردن میانجی نکرده، و به جرم زشتکاری، راه توبه‌ات را نبسته، و در کیفرت شتاب ننموده، و بازگشت تو را بی‌هیچ سرزنشی پذیرا گشته است. و آنجا که استحقاق رسوایی داشتی شرمسارت نساخته و به آسانی توبه‌ات را پذیرفته است، و در پرداخت تاوان، توانت را نفرسوده و از مهربانی و رحمت خویش ناامیدت نکرده است، بلکه دل برکندن از گناه را «کار نیک» شمرده و در حساب، گناهت را «یک» و کردار نیکت را «ده» نبشته است...

سپاس خدای را هر چند روزگار، مشکلاتِ کمر شکن و حوادثِ سخت و سنگین پیش آورده است.

او با همه پدیدگان است ولی ناپیوسته، و جدای از آنهاست، نه چون بیگانه. انجام امور به دست اوست امّا نه در محدوده «ابزار» و «حرکتها».

خدای سبحان را به گسیختن عزیمت‌ها و باز شدن گره اراده‌ها شناختم (حکمت ۲۴۲). این کلام گرچه در طول تاریخ منشاء ایجاد یک جریان فلسفی زیر عنوان برهان فسخ عزائم بوده‌است، اما به‌عبارتی همهٔ انسان‌ها در فرازهایی از زندگی خود این تجربه را داشته‌اند که نیت و عزمی کرده‌اند و تمام امکانات را برای به‌انجام رساندن کاری فراهم کرده‌اند، اما آن کار، خارج از ارادهٔ آنها، انجام نشده‌است. امام از این تجربه همگانی بهره جسته و علت آن‌را وجود اراده‌ای ورای ارادهٔ انسان‌ها، که همان ارادهٔ خداوند است، بیان می‌کند.