بریده‌هایی از کتاب نه تنبیه، نه تشویق

یکی از منتقدان با صراحت بیشتری می‌گوید که مشوقها ارزش فرد را تنزل می‌دهند، زیرا پیام اصلی آنها این است: «آقابالاسر را راضی‌کن تا پاداش خوبی بگیری» ۱۴. ناگفته نماند پاداشهایی که در خانه ارائه می‌شوند نیز همین پیام را منتقل می‌کنند، با این تفاوت که در اینجا «پدر» جای «آقابالاسر» را می‌گیرد.

وقتی مرتب به کودکان قول می‌دهیم که در قبال رفتار مسئولانه پاداش دریافت خواهند کرد، به دانش‌آموزان وعده می‌دهیم که در ازای یادگیری مطالب جدید جایزه خواهند گرفت و به کارمندان یادآوری می‌کنیم که کار بهتر با مزایای بیشتری جبران خواهد شد، درواقع فرض را بر این می‌گذاریم که آنها به اختیار خود دست به چنین عملی نخواهند زد یا اصلا نمی‌توانند چنین کنند. اگر قابلیت رفتار مسئولانه، عشق ذاتی به یادگیری و میل به درستکاری بخشی از هویت انسانی ما باشد این فرض پنهان که عکس چنین قضیه‌ای را قبول دارد انسانیت ما را زیرسؤال می‌بَرد. وجود این فرض تنها دلیلی نیست که بر انسانیت‌زدایی رفتارگرایی اقامه می‌شود، دلیل دیگر این است که پاداش و تنبیه درنهایت روشی برای کنترل دیگران است. البته شرایطی هم وجود دارد که تصور نمی‌رود بتوان در آن تمام آثار کنترل را حذف کرد، به‌ویژه آنجا که پای کودکان در میان باشد.

تصادفی نیست که اصلِ «این کار را بکن تا آن را به‌دست آوری» از کار با گونه‌های حیوانی نشئت می‌گیرد، یا اینکه کنترل رفتار معمولا با واژه‌هایی تشریح می‌شود که بیشتر درخور حیوانات است. ادعای من این است که رفتارگرایی کاربردی اساسآ انسانیت ما را زیرسؤال می‌بَرد. اما منظورم این نیست که چنین رویکردی فقط ما را به چشم گونه‌های دیگر می‌بیند؛ این تنها یکی از آثار آن است. در نظریه اسکینر «خود» انسانی از ریشه کنده می‌شود و شخص به مجموعه‌ای از رفتارها تنزل پیدا می‌کند. به‌راستی جز کنار زدن آنچه انسانیت ما را تعیین می‌کند چه چیز دیگری می‌تواند انسانیت ما را تا این حد خدشه‌دار سازد؟

شاید اولین‌بار که رایانه خود را روشن می‌کنیم اگر به آن ضربه‌ای بزنیم باعث شود سیستم عامل آن راه بیفتد، ولی اگر قرار باشد هر روز صبح همین کار را بکنیم کم‌کم متوجه خواهیم شد که این کار مشکل اصلی را حل نخواهد کرد و اگر لازم باشد هر بار ضربه‌ها را محکم‌تر بزنیم این سؤال پیش می‌آید که آیا چنین کاری مشکل را بدتر نخواهد کرد؟ پاداش‌دهی تغییر دلخواه ما را ایجاد نمی‌کند، اما نکته اینجاست که این راهکار جریان دیگری را شکل می‌دهد: هرچه پاداش‌دهی بیشتر شود ضرورت آن هم بیشتر می‌شود. هرقدر که بر تعداد دفعات وعده‌های من برای پاداش‌دهی اضافه گردد بیشتر باعث می‌شوم که طرف مقابلم به این پاداش پاسخ دهد یا حتی خودش آن را شرط بگذارد.

مسلّم است که توجیه محترمانه کودکان شش ساله برای آرام نشستن، مستلزم صبر و تلاش است. اما اعلام این مطلب که «اگر ساکت بنشینید فلان جایزه را خواهید گرفت...» مستلزم به خرج دادن هیچ شهامتی، هیچ فکر و تلاشی، هیچ صبر و حوصله‌ای، هیچ استعدادی و هیچ صرف وقتی از سوی معلم نیست.

اگر به بزرگسالان در ازای کارشان پاداش می‌دهیم چرا به کودکان در ازای کتابخوانی پاداش ندهیم؟ و وقتی به کودکان پاداش می‌دهیم آنها نیز از لابه‌لای رفتار ما این پیام را دریافت می‌کنند که برای انجام کار مورد نظرشان به دیگران رشوه بدهند. ناگفته نماند که تجربه ما از کاربرد پاداش نیز علت استمرار این کار را نشان می‌دهد. پاداش و تنبیه به یک معنای بسیار محدود، مؤثر واقع می‌شوند. با ارائه پاداش کافی، برای کوتاه‌مدت می‌توان دیگران را وادار به انجام هر کاری کرد. اگر به شما مشوّقی ارائه شود که واقعآ برایتان باارزش باشد دست به کارهایی خواهید زد که تصورش را هم نمی‌کنید. (درواقع کودکان عاشق آن‌اند که خود را با جمع کردن درآمدی که با انجام شیرین‌کاریهای مختلف به‌دست خواهند آورد سرگرم کنند.) اگر من پاداش را نه‌تنها مشروط به انجام کار موردنظرم کنم بلکه فوریت، سرعت و تکرار آن را نیز شرط بگذارم، شما به انجام آن گردن خواهید نهاد. پاداش مانند تنبیه در ایجاد انقیاد بسیار مؤثر است.

معمولا پیشگامان نهضتهای فکری افرادی افراطی هستند که عقاید آنان در دوره خودشان موردبازبینی قرار نمی‌گیرد و بر نسل بعد است که ضمن متعادل ساختن این عقاید، آنها را با اجزاءِ مفید نظریه‌های دیگر بیامیزند و اصلاح کنند.

فیلسوفان بین کاربرد غیراخلاقی واژه خوب (مثلا در جمله «خوب است سطل زباله را قبل از آنکه کاملا پر شود بیرون بگذارید») و کاربرد اخلاقی آن (مثل «گفتن حقیقت خوب است») تمایز قائل می‌شوند. اما اسکینر، خوبِ اخلاقی را به‌کلی حذف می‌کند و آن را تا مرتبه اولین کاربرد تنزل می‌دهد.

برای اسکینر و رفتارگرایان دیگر، اخلاقیات تا حدی پایین می‌آید که اخلاقی بودن یک رفتار معین بستگی به این دارد که آیا جامعه آن را درست می‌داند یا خیر، سازگارانه است یا ناسازگارانه. و اما خود رفتار فی‌نفسه نمی‌تواند درست یا خطا باشد.

واتسن در اولین صفحه کتاب رفتارگرایی خود با صراحت چنین می‌گوید: «تفاوت انسان با حیوانات دیگر تنها از نظر نوع رفتاری است که او از خود نشان می‌دهد.» این کتابی بود که اسکینر را متقاعد ساخت تا روان‌شناس بشود و به همین دلیل است که رفتارگرایان همواره در توضیحات خود از واژه «جاندار» استفاده می‌کنند.

بی. اف. اسکینر فردی است که اکثر آزمایشهای خود را با موشها و کبوترها انجام داد و بیشتر کتابهایش را درباره انسانها نوشت. اما این حقیقت او را به تأمل وانداشت، چون از نظر وی تفاوت انسان با گونه‌های دیگر فقط در میزان پیچیدگی اوست. با اینکه از دیدگاه یک رفتارگرا انسان موجودی پیچیده‌تر از کبوتر است (زیرا مثلا تارهای عصبی دارد) اما نظریه یادگیری در این رویکرد که نحوه یادگیری نوک زدن کبوتر را به یک صفحه مدوّر در ابزاری آزمایشگاهی به نام جعبه اسکینر توضیح می‌دهد، برای تبیین درک نمادگرایی انسان نیز کفایت می‌کند.

*یک قرن پیش در انگلستان نظامی برای کنترل رفتار دانش‌آموزان دبستانی پاگرفت که در آن عده‌ای از دانش‌آموزان مأمور می‌شدند بر رفتار دیگران نظارت داشته باشند و به افراد پیرو مقررات، کارت جایزه بدهند. این کارتها را می‌شد با اسباب‌بازی معاوضه کرد. * از زمانی که انسان به اهلی کردن حیوانات پرداخت همواره برای تعلیم حیوانات خانگی از برنامه‌های تشویقی استفاده کرده است. خلاصه اینکه می‌توان گفت رفتارگرایی کاربردی از دیرباز مورد استفاده قرار داشته و درواقع زیربنای رفتارگرایی به‌عنوان یک رویکرد علمی است.

هر ایده و طرز تفکر بانفوذی زمانی به سبب جذابیت و قدرت متقاعدسازی‌اش موردتحسین قرار می‌گیرد و زمانی به علت نفوذ و سلطه‌اش بر فرد و جامعه موجب نگرانی می‌شود. و اما زمان نگرانی هنگامی است که ایده آن‌قدر شایع می‌گردد که دیگر حتی مورد تأمل قرار نمی‌گیرد و چنان ریشه می‌دواند که مسلّم فرض می‌شود. وقتی آراءِ مخالف بی‌پاسخ می‌مانند ــ چون اصولا دیگر مطرح نمی‌شوند ــ این ما نیستیم که ایده را در اختیار داریم، بلکه ایده است که ما را در اختیار می‌گیرد.

روان‌شناسی امریکا، به دلیل شباهت ] فیزیولوژیک[موش به انسان، به انسان به چشم یک موش نگاه می‌کند.

جامعه ما با وضعیت پیچیده‌ای روبه‌روست. این روزها با صدای بلند از اُفت بهره‌وری در محیط‌های کاری، بحران مدارس و انحراف فرزندانمان از ارزشهای اخلاقی شکایت می‌کنیم. اما راهکارهای مورد استفاده ما برای حل این معضلات (برنامه‌های تشویقی در محیط کار، نمره و جایزه در مدرسه و پاداش و خوراکی در خانه) دقیقآ همان عواملی هستند که خود در ایجاد آنها نقش دارند. جامعه ما پیرو پروپاقرص اسکینر است و نمی‌تواند از جعبه‌ای که با دریافت پاداش وارد آن شده است راهی به بیرون پیدا کند.

واتسن در اولین صفحه کتاب رفتارگرایی خود با صراحت چنین می‌گوید: «تفاوت انسان با حیوانات دیگر تنها از نظر نوع رفتاری است که او از خود نشان می‌دهد.» این کتابی بود که اسکینر را متقاعد ساخت تا روان‌شناس بشود و به همین دلیل است که رفتارگرایان همواره در توضیحات خود از واژه «جاندار» استفاده می‌کنند.

بی. اف. اسکینر فردی است که اکثر آزمایشهای خود را با موشها و کبوترها انجام داد و بیشتر کتابهایش را درباره انسانها نوشت. اما این حقیقت او را به تأمل وانداشت، چون از نظر وی تفاوت انسان با گونه‌های دیگر فقط در میزان پیچیدگی اوست. با اینکه از دیدگاه یک رفتارگرا انسان موجودی پیچیده‌تر از کبوتر است (زیرا مثلا تارهای عصبی دارد) اما نظریه یادگیری در این رویکرد که نحوه یادگیری نوک زدن کبوتر را به یک صفحه مدوّر در ابزاری آزمایشگاهی به نام جعبه اسکینر توضیح می‌دهد، برای تبیین درک نمادگرایی انسان نیز کفایت می‌کند.

*یک قرن پیش در انگلستان نظامی برای کنترل رفتار دانش‌آموزان دبستانی پاگرفت که در آن عده‌ای از دانش‌آموزان مأمور می‌شدند بر رفتار دیگران نظارت داشته باشند و به افراد پیرو مقررات، کارت جایزه بدهند. این کارتها را می‌شد با اسباب‌بازی معاوضه کرد. * از زمانی که انسان به اهلی کردن حیوانات پرداخت همواره برای تعلیم حیوانات خانگی از برنامه‌های تشویقی استفاده کرده است. خلاصه اینکه می‌توان گفت رفتارگرایی کاربردی از دیرباز مورد استفاده قرار داشته و درواقع زیربنای رفتارگرایی به‌عنوان یک رویکرد علمی است.

هر ایده و طرز تفکر بانفوذی زمانی به سبب جذابیت و قدرت متقاعدسازی‌اش موردتحسین قرار می‌گیرد و زمانی به علت نفوذ و سلطه‌اش بر فرد و جامعه موجب نگرانی می‌شود. و اما زمان نگرانی هنگامی است که ایده آن‌قدر شایع می‌گردد که دیگر حتی مورد تأمل قرار نمی‌گیرد و چنان ریشه می‌دواند که مسلّم فرض می‌شود. وقتی آراءِ مخالف بی‌پاسخ می‌مانند ــ چون اصولا دیگر مطرح نمی‌شوند ــ این ما نیستیم که ایده را در اختیار داریم، بلکه ایده است که ما را در اختیار می‌گیرد.

روان‌شناسی امریکا، به دلیل شباهت ] فیزیولوژیک[موش به انسان، به انسان به چشم یک موش نگاه می‌کند.