بریده‌هایی از کتاب نه تنبیه، نه تشویق

تعریف‌وتمجید «موجب وابستگی به تأیید دیگران می‌شود و اگر بیش از اندازه اِعمال گردد به احساس ناامنی در کودک دامن می‌زند، به‌گونه‌ای که تصور برآورده نساختن انتظارات دیگران ممکن است او را به وحشت اندازد»

اصل مطلب نیز همین جاست: تفرقه بینداز و حکومت کن.

«حتمآ باید این را هم یاد بگیریم؟» یا «آیا این مطلب در امتحان می‌آید؟» هر آموزگاری باید معنی این سؤالها را بداند. این سؤالها زنگ خطر را به‌صدا درمی‌آورند. زبان‌حال دانش‌آموزی که چنین سؤالی را مطرح می‌کند این است: «افراد خوش‌نیتی که با رشوه یا تهدید مرا وادار به انجام تکالیف کرده‌اند عشق به یادگیری را در من کشته‌اند. حالا همه آنچه من می‌خواهم بدانم این است که آیا باید آن تکالیف را انجام بدهم یا نه، و اگر انجام بدهم در قبال آن چه چیزی نصیبم می‌شود.»

معلمی از صحبت کردن دانش‌آموزان در کلاس عصبانی می‌شود. بی‌گمان وی باید شهامت داشته باشد که از خود بپرسد آیا عاقلانه است انتظار داشته باشم دانش‌آموزان مدتی طولانی کاملا ساکت و بی‌سروصدا بنشینند، یا شاید اصلا اشکال از من است که حوصله سروصدای بچه‌ها را ندارم. مسلّم است که توجیه محترمانه کودکان شش ساله برای آرام نشستن، مستلزم صبر و تلاش است. اما اعلام این مطلب که «اگر ساکت بنشینید فلان جایزه را خواهید گرفت...» مستلزم به خرج دادن هیچ شهامتی، هیچ فکر و تلاشی، هیچ صبر و حوصله‌ای، هیچ استعدادی و هیچ صرف وقتی از سوی معلم نیست.

وقتی مرتب به کودکان قول می‌دهیم که در قبال رفتار مسئولانه پاداش دریافت خواهند کرد، به دانش‌آموزان وعده می‌دهیم که در ازای یادگیری مطالب جدید جایزه خواهند گرفت و به کارمندان یادآوری می‌کنیم که کار بهتر با مزایای بیشتری جبران خواهد شد، درواقع فرض را بر این می‌گذاریم که آنها به اختیار خود دست به چنین عملی نخواهند زد یا اصلا نمی‌توانند چنین کنند. اگر قابلیت رفتار مسئولانه، عشق ذاتی به یادگیری و میل به درستکاری بخشی از هویت انسانی ما باشد این فرض پنهان که عکس چنین قضیه‌ای را قبول دارد انسانیت ما را زیرسؤال می‌بَرد.

«اشتباهات دوستان ما هستند.»

تنبیه نفرت و انزجار تولید می‌کند نه مسئولیت‌پذیری.

مشکل از آنجا ناشی می‌شود که ما برای کنترل رفتار دیگران، آنچه را آنان بدان علاقه یا نیاز دارند در اختیار بگیریم و بعد آن را به‌صورت مشروط به آنها بدهیم.

هر ایده و طرز تفکر بانفوذی زمانی به سبب جذابیت و قدرت متقاعدسازی‌اش موردتحسین قرار می‌گیرد و زمانی به علت نفوذ و سلطه‌اش بر فرد و جامعه موجب نگرانی می‌شود. و اما زمان نگرانی هنگامی است که ایده آن‌قدر شایع می‌گردد که دیگر حتی مورد تأمل قرار نمی‌گیرد و چنان ریشه می‌دواند که مسلّم فرض می‌شود.

بدرفتاری کودک باید به‌مثابه «فرصتی برای آموختن» تعبیر شود؛ به‌منزله مشکلی که باید به کمک خود او حل شود نه تخلفی که مستوجب تنبیه باشد.

: هر چیزی که به‌عنوان شرط یا پیش‌نیاز چیز دیگری مطرح گردد، یا به عبارتی وسیله‌ای شود برای رسیدن به هدفی دیگر، از مطلوبیت و ارزش کمتری برخوردار است. شرطِ «این کار را بکن تا آن را بگیری» بلافاصله ارزش «این» را در مرتبه بعد قرار می‌دهد. پاداش‌گیرنده با خود می‌گوید که «اگر آنها باید برای این کار به من رشوه بدهند حتمآ کاری است که من دوست ندارم بکنم»

که در چنین کلاسی وقتی برگه دانش‌آموز رضایت‌بخش نباشد، به‌جای تنبیه شدن دانش‌آموز با یک نمره بد، به او فرصت داده می‌شود تا آن را بازنویسی کند. در این کلاس به‌جای ارزیابی، تأکید بر یادگیری و پیشرفت است.)

*پاداش را شرط کار قرار ندهید. مخالفت عده‌ای به این دلیل است که می‌گویند قصد ما کنترل دیگران نیست، ما می‌خواهیم از کار شایسته تقدیر کنیم یا مراتب قدردانی خود را نشان دهیم. کاری که این عده می‌توانند بکنند این است که از قبل چیزی درباره پاداش به زبان نیاورند. لپر و یکی از همکارانش بر این عقیده‌اند که دریافت پاداش غیرمنتظره «معمولا موجب نمی‌شود که شخص رفتار قبلی خود را رفتاری هدایت‌شده به‌سوی پاداش ببیند»،

در یکی از پژوهشها وقتی از کودکان خواسته شد با کودکی بازی کنند تا بتوانند یکی از اسباب‌بازیهای او را داشته باشند، یا در پژوهش دیگری از آنان خواسته شد در ازای بازی با یکی از همسالان خود کلوچه دریافت کنند، آنها بعدها علاقه کمتری به ارتباط با آن کودک نشان دادند. همین‌طور دانشجویان کالج نیز، جز عده‌ای که بسیار خجالتی بودند، وقتی به‌خاطر تعامل با یک غریبه پاداش گرفتند، برای ادامه تعامل با او علاقه کمتری نشان دادند

تصور کنید که برای کمک به همسایه خود، او را تا مرکز خریدی می‌رسانید، یا در جابه‌جایی اثاثیه‌ای به او کمک می‌کنید، و بعد او در قبال زحمتی که کشیده‌اید پنج دلار به شما تعارف می‌کند. آیا احساس نمی‌کنید به شما توهین شده است؟ چرا؟ پیشنهاد پول چه معنایی دارد؟ دراین‌صورت وقتی خود ما نیز در جایگاه پاداش‌دهنده قرار می‌گیریم نباید تفاوت جایگاه پاداش‌دهنده یا دریافت‌کننده را از یاد ببریم.

. هرقدر که بر تعداد دفعات وعده‌های من برای پاداش‌دهی اضافه گردد بیشتر باعث می‌شوم که طرف مقابلم به این پاداش پاسخ دهد یا حتی خودش آن را شرط بگذارد. همان‌طور که خواهیم دید، بعد از مدتی، دیگر علل اصولی در او انگیزه‌ای ایجاد نمی‌کنند که کارش را به بهترین وجه انجام دهد، بلکه فقط برای کسب پاداش می‌کوشد. چیزی نمی‌گذرد که جایزه و پاداش به‌صورت عادت درمی‌آید

شعار «این کار را بکن تا به فلان پاداش برسی» توجه افراد را روی «فلان پاداش» متمرکز می‌کند نه روی «این کار». اگر به خلاقیت اهمیت می‌دهیم متوجه ساختن فکر کارمندان به میزان دریافتی آخر ماه یا متمرکز کردن توجه دانش‌آموزان به نمرات کارنامه‌شان، آخرین راهکاری است که باید به آن متوسل شویم. در پایان، بحث خود را در دو جمله خلاصه می‌کنیم: آیا پاداش در مردم ایجاد انگیزه می‌کند؟ صددرصد. پاداش مردم را برمی‌انگیزد تا آن را به‌دست آورند.

از تعریف‌وتمجیدهایی که جوّ رقابت ایجاد می‌کنند بپرهیزید. هرگز در تعریف خود کسی را با دیگری مقایسه نکنید. عباراتی چون «تو بهترین شاگرد کلاس هستی» (یا «شما بهترین کارمند این بخش هستید») باید از خزانه لغات ما حذف شوند. پژوهشهای انجام‌شده در این زمینه به‌وضوح نشان می‌دهند که این قبیل تعاریف انگیزه درونی را زایل می‌سازند.

بدرفتاری کودک باید به‌مثابه «فرصتی برای آموختن» تعبیر شود؛ به‌منزله مشکلی که باید به کمک خود او حل شود نه تخلفی که مستوجب تنبیه باشد. سعی می‌کنم نشان دهم که این روش نه‌تنها محترمانه و انسانی‌تر است بلکه در درازمدت احساس مسئولیت هم در کودک به‌وجود می‌آورد.

برخی حامیان روشهای اِعمال فشار تصور می‌کنند که کودکان در صورت عدم کنترل، وحشی می‌شوند. از قضا این مطلب بیشتر درباره کودکانی صادق است که معمولا کنترل می‌شوند، مورد اعتماد قرار نمی‌گیرند، توجیه نمی‌شوند، تشویق نمی‌شوند که خود بیندیشند، یاری نمی‌شوند تا ارزشهای مثبت را نهادینه کنند و غیره.