بریده‌هایی از کتاب نه تنبیه، نه تشویق

عمومآ فرض بر این است که جایزه یا پاداش، کودکان را به انجام تکالیف درسی یا رفتارهای نوع‌دوستانه علاقه‌مند می‌سازد. حتی پس از آنکه با ارائه داده‌های پژوهشی به ۱۲۵ دانشجوی کالج (که در یک آزمایش شرکت کرده بودند) خلاف این مطلب نشان داده شد، آنها همچنان اصرار داشتند که پاداش‌دهی شیوه مؤثری است.

اگر ما پیوسته شاهد کنترل مردم توسط پاداش باشیم نه‌تنها این امر را عادی تلقی می‌کنیم بلکه ممکن است آن را به‌عنوان یک راهکار کلی بپذیریم: اگر به بزرگسالان در ازای کارشان پاداش می‌دهیم چرا به کودکان در ازای کتابخوانی پاداش ندهیم؟ و وقتی به کودکان پاداش می‌دهیم آنها نیز از لابه‌لای رفتار ما این پیام را دریافت می‌کنند که برای انجام کار مورد نظرشان به دیگران رشوه بدهند.

فردریک هرزبرگ می‌گوید مدیرانی که بر پاداش و تنبیه تأکید می‌ورزند «روشهای ایجاد انگیزه خود را به زیردستانشان القا می‌کنند. آنان الگویی می‌شوند که تازه‌واردان به دنیای صنعت روش ایجاد انگیزه را از آنها فرا می‌گیرند»

طبق تعریف، تصمیم‌گیرنده منطقی کسی است که در جست‌وجوی امور مطلوب و لذت‌بخش باشد و از امور ناگوار و زیان‌آور بپرهیزد.

معمولا پیشگامان نهضتهای فکری افرادی افراطی هستند که عقاید آنان در دوره خودشان موردبازبینی قرار نمی‌گیرد و بر نسل بعد است که ضمن متعادل ساختن این عقاید، آنها را با اجزاءِ مفید نظریه‌های دیگر بیامیزند و اصلاح کنند.

درک این نکته مهم است که عمل بر نظریه استوار می‌شود؛ چه این نظریه به‌وضوح بیان شود و چه نشود. طبق یک پژوهش زمینه‌یابی، اکثر آموزگاران نمی‌توانند نظریه یادگیری معینی را نام ببرند یا آن را توصیف کنند درحالی‌که مبنای کار آنها در کلاس است، اما آشکار نبودن فرضیات زیربنایی به این معنا نیست که کار آنها (و نیز کار ما) عاری از مبانی نظری است.

این دیدگاه به‌طورکلی منعکس‌کننده طرز تفکر امریکایی است. اتفاقی نیست که در این کشور رفتارگرایی سهم بسزایی در روان‌شناسی دارد، یا عمل‌گرایی تنها حرکت فلسفی مختص ایالات متحده به‌شمار می‌رود. ما ملتی هستیم که عمل را بر تفکر، و کار کردن را بر نظریه ترجیح می‌دهیم، نسبت به اندیشمندان مشکوکیم، فناوری را می‌پرستیم و همواره به سود و زیان می‌اندیشیم. ما ملتی هستیم که خود را با ارقام تعریف می‌کنیم و بر خالص پرداختی، میزان کلسترول، درصدهای گوناگون (وزن بچه‌ات چقدر است؟) و نمره آزمونهای استاندارد (فرزندتان چقدر می‌داند؟) نظر داریم. برعکس، ما در برخورد با مفاهیم انتزاعی غیرعلمی و ناملموس، مانند احساس سلامت یا انگیزه درونی برای یادگیری، راحت نیستیم.

به نظر اسکینر اعمال ما نیز در قالب علل کاملا قابل‌توجیه‌اند. در اینجا آزادی توهمی بیش نیست. به یاد داشته باشید «خود» ی وجود ندارد که بخواهد آزاد باشد: ما چیزی جز آنچه انجام می‌دهیم نیستیم. این عقیده‌ای است که عنوان رفتارگرایی را برای این مکتب به ارمغان آورده است.

رفتارگرایی از ایمان مطلق به علم ناشی می‌شود تا هر آنچه را که نیاز داریم به ما بگوید؛ به‌ویژه علمی که به‌دقت تعریف شود و فیزیک مدرن نیز به پای آن نرسد. برخی فیلسوفان این گرایش را «علم‌گرایی» می‌نامند. منظور از علم‌گرایی قبول این فرض است که دانش راستین همانا دانش علمی است. به گفته واتسن چنین علمی انسان را دقیقآ مانند یک «ترکیب شیمیایی یا رشد یک گیاه» تجزیه‌وتحلیل می‌کند. اگر بخش‌هایی از انسانیت ما خارج از دسترس علم باشد، بدا به حال آن بخش‌ها. زیرا آنچه دیدنی، آزمودنی و سنجیدنی نباشد، یا اساسآ وجود ندارد و یا ارزش ندارد که وقت خود را برای آن تلف کنیم.

سالها پیش اسکینر دعوتم را پذیرفت و حاضر شد به عنوان استاد مهمان در کلاس من سخنرانی کند. در پایان سخنانش نتوانستم خود را کنترل کنم و به‌شوخی گفتم: «ما در اینجا باید از وابستگی‌های محیطی که موجب حضور شما در این کلاس شده‌اند تشکر کنیم.» او در پاسخ نخندید اما با لبخند مؤدبانه‌ای گفت: «من خیلی خوشحالم که این وابستگی‌ها اتفاق افتادند.» اسکینر معتقد بود که «انتخاب» کلاس ما (توسط خودش) و نیز تمام «انتخابها» ی دیگری که درباره رفتارمان داریم مانند انتخابی است که یک قطعه‌سنگ، هنگام فرود آمدن همراه بهمن، درباره محل فرودش دارد. اما برای شخصی که از ابتدا مفهوم «خود» را رد می‌کند تصمیم‌گیری آزادانه «خود» معنایی ندارد. در نظر وی افرادی که همواره از «تصمیمات» و مقاصد خود دم می‌زنند، یا از اینکه تصور کنند بر زندگی و خود کنترل دارند احساس آرامش می‌کنند و یا نسبت به نیروهایی که رفتار ما را شکل می‌دهند ناآگاه‌اند.

نظر اسکینر درباره عشق چیست؟ آماده باشید تا ببینیم وقتی دو نفر با هم آشنا می‌شوند چه اتفاقی می‌افتد: یکی از آن دو با دیگری خوش‌رفتاری می‌کند و او را مستعد می‌سازد تا وی نیز خوش‌رفتاری کند و این به نوبه خود، احتمال بروز رفتار دوستانه را در اولی بیش از گذشته می‌کند. این جریان دوسویه ادامه می‌یابد تا حدی که آنها فوق‌العاده نسبت به هم بامحبت می‌شوند و از آزردن یکدیگر می‌پرهیزند. و به نظر من این همان چیزی است که آن را «عاشق شدن» می‌نامیم.

برای اسکینر و رفتارگرایان دیگر، اخلاقیات تا حدی پایین می‌آید که اخلاقی بودن یک رفتار معین بستگی به این دارد که آیا جامعه آن را درست می‌داند یا خیر، سازگارانه است یا ناسازگارانه. و اما خود رفتار فی‌نفسه نمی‌تواند درست یا خطا باشد. وقتی با واژه خوب یا بد درباره ارزش چیزی قضاوت می‌کنیم درواقع آن را از نظر تأثیر تقویت‌کنندگی‌اش می‌سنجیم... . امور خوب درواقع همان تقویت‌کننده‌های مثبت، و امور بد تقویت‌کننده‌های منفی هستند... . عبارتی چون «شما باید حقیقت را بگویید» ... می‌تواند این‌گونه تفسیر شود: «اگر زمانی که حقیقت را می‌گویید دیگران شما را تأیید کنند قطعآ به انجام این کار تشویق خواهید شد».

زمانی اسکینر گفت: «وقتی نوشتن کتابِ آن‌سوی آزادی و شأن انسان را به پایان رساندم به‌طرز عجیبی احساس می‌کردم که من آن را ننوشته‌ام... گویی کتاب محصول طبیعی رفتار من بود، نه از آنِ «من» ی که گفته می‌شود در درون فرد است.» آنگاه که «من» یا «خود» کنار گذاشته شود، زدودن ویژگیهای باارزش انسانی از قبیل خلاقیت، عشق، اخلاقیات و آزادی کارِ دشواری نیست. سخن گفتن به‌عنوان «رفتار کلامی» و تفکر به‌مثابه گفت‌وگوی خاموش توصیف می‌شوند. به‌این‌ترتیب پایین آوردن خلاقیت تا سرحد رفتارهایی جدید که شرایط محیطی آنها را ایجاد می‌کند آسان می‌شود.

او تأکید می‌ورزد که جانداران (و از جمله ما) چیزی جز «مجموعه‌ای از رفتارها» نیستند، و این رفتارها با نیروهای بیرونی که وی آنها را «پیوندهای محیطی» می‌نامد، کاملا قابل تبیین‌اند. «شخص سرچشمه اعمال نیست، بلکه جایگاه و محلی است که در آن بسیاری از شرایط ژنتیکی و محیطی با هم پیوند می‌خورند و تأثیری واحد و مشترک ایجاد می‌کنند.» ۱ اما با فرض چنین موضوعی، دیگر مفهومی به نام «خود» وجود نخواهد داشت، این‌طور نیست؟ و اسکینر در پاسخ می‌گوید: بله همین‌طور است.

بی. اف. اسکینر فردی است که اکثر آزمایشهای خود را با موشها و کبوترها انجام داد و بیشتر کتابهایش را درباره انسانها نوشت. اما این حقیقت او را به تأمل وانداشت، چون از نظر وی تفاوت انسان با گونه‌های دیگر فقط در میزان پیچیدگی اوست. با اینکه از دیدگاه یک رفتارگرا انسان موجودی پیچیده‌تر از کبوتر است (زیرا مثلا تارهای عصبی دارد) اما نظریه یادگیری در این رویکرد که نحوه یادگیری نوک زدن کبوتر را به یک صفحه مدوّر در ابزاری آزمایشگاهی به نام جعبه اسکینر توضیح می‌دهد، برای تبیین درک نمادگرایی انسان نیز کفایت می‌کند. واتسن در اولین صفحه کتاب رفتارگرایی خود با صراحت چنین می‌گوید: «تفاوت انسان با حیوانات دیگر تنها از نظر نوع رفتاری است که او از خود نشان می‌دهد.»

دو نظریه عمده وجود دارد: شرطی‌سازی کلاسیک (که با آزمایش پاولوف با سگها تعریف می‌شود)، و شرطی‌سازی عامل یا وسیله‌ای (که با آزمایشهای اسکینر با موشها تعریف می‌شود). شرطی‌سازی کلاسیک با مشاهده این موضوع آغاز شد که بعضی امور یا اشیاء پاسخی طبیعی در موجود جاندار ایجاد می‌کنند. مثلا بزاق سگ با شنیدن بوی گوشت ترشح می‌شود. حال اگر همراه با دادن گوشت، محرکی مصنوعی مانند به‌صدا درآوردن زنگ را به‌وجود آوریم، سگ این دو محرک را با هم پیوند می‌دهد و درنتیجه پس از مدتی یک پاسخ شرطی ایجاد می‌شود: صِرف صدای زنگ کافی است تا بزاق سگ ترشح شود. در شرطی‌سازی عامل، برخلاف شرطی‌سازی کلاسیک، محرکی که بعد از (نه قبل از) رفتار می‌آید آن را کنترل می‌کند. وقتی پس از رفتار معینی پاداش داده می‌شود، احتمال تکرار رفتار افزایش می‌یابد. البته اسکینر کلمه «مشوق» را به‌جای پاداش برگزیده است.

از زمانی که انسان به اهلی کردن حیوانات پرداخت همواره برای تعلیم حیوانات خانگی از برنامه‌های تشویقی استفاده کرده است. خلاصه اینکه می‌توان گفت رفتارگرایی کاربردی از دیرباز مورد استفاده قرار داشته و درواقع زیربنای رفتارگرایی به‌عنوان یک رویکرد علمی است.

پاداش دادن، خیلی پیش از آنکه نظریه‌ای برای تبیین و سازماندهی آن طرح شود، امری رایج بوده‌است. جان بی. واتسن، معروف به‌پدر رفتارگرایی، در سال ۱۹۱۲ کار خود را در این زمینه با ارائه رشته‌سخنرانیهایی در دانشگاه کلمبیا آغاز کرد. اما پیش از وی در سال ۱۸۹۸ ادوارد ثورندایک، روان‌شناس، شرحی خلاصه (بسیار شبیه اصل «این کار را بکن تا آن را بگیری») ارائه داد که به «قانون اثر» معروف شد. بنا بر این اصل رفتارهایی که پیامد مطلوبی در پی داشته باشند، به احتمال زیاد، تکرار خواهند شد.

تفکرمحوری در رفتارگرایی کاربردی این است: «این کار را بکن تا فلان پاداش را بگیری.» اما درباره اساس عقلی این راهکار به‌ندرت دقت و تأمل می‌شود. تنها موضوعی که مورد پرسش قرار می‌گیرد این است: فرد در مقابل کاری که انجام می‌دهد دقیقآ چه چیزی را باید دریافت کند و تحت چه شرایطی باید قول آن را داد و به آن عمل کرد.

هر ایده و طرز تفکر بانفوذی زمانی به سبب جذابیت و قدرت متقاعدسازی‌اش موردتحسین قرار می‌گیرد و زمانی به علت نفوذ و سلطه‌اش بر فرد و جامعه موجب نگرانی می‌شود. و اما زمان نگرانی هنگامی است که ایده آن‌قدر شایع می‌گردد که دیگر حتی مورد تأمل قرار نمی‌گیرد و چنان ریشه می‌دواند که مسلّم فرض می‌شود. وقتی آراءِ مخالف بی‌پاسخ می‌مانند ــ چون اصولا دیگر مطرح نمی‌شوند ــ این ما نیستیم که ایده را در اختیار داریم، بلکه ایده است که ما را در اختیار می‌گیرد.