بریده‌هایی از کتاب نه تنبیه، نه تشویق

معمولا حیوانات آزمایشگاهی را گرسنه نگه می‌دارند تا از پاسخ آنها نسبت به غذا به‌عنوان یک مشوق مطمئن شوند. به همین منوال «برای آنکه انسانها را واداریم تا به روش خاصی رفتار کنند ... باید ... آن‌قدر درمانده و محتاج باشند که ارائه پاداش، رفتار مطلوب را در آنها تقویت کند»

پاداش‌دهی تغییر دلخواه ما را ایجاد نمی‌کند، اما نکته اینجاست که این راهکار جریان دیگری را شکل می‌دهد: هرچه پاداش‌دهی بیشتر شود ضرورت آن هم بیشتر می‌شود. هرقدر که بر تعداد دفعات وعده‌های من برای پاداش‌دهی اضافه گردد بیشتر باعث می‌شوم که طرف مقابلم به این پاداش پاسخ دهد یا حتی خودش آن را شرط بگذارد.

اسکینر در زمان حیات خود نظریاتش را براساس یافته‌های رفتاردرمانی بنا می‌کرد. وی در آخرین مقاله‌ای که شب قبل از مرگش آن را به پایان رساند تکرار کرد که «در تحلیل علمی رفتار، هیچ جایی برای ذهن یا خود وجود ندارد» ۵.

امروزه، برخلاف صد سال پیش، دیدگاه غالب این است که انگیزه درونی جهت انجام یک فعالیت، صرف‌نظر از پیامدهای دیگرش، ابزار فوق‌العاده نیرومندی برای یادگیری است. ادوارد ال. ثورندایک

با گذشت زمان به این حقیقت رسیدم که جامعه ما با وضعیت پیچیده‌ای روبه‌روست. این روزها با صدای بلند از اُفت بهره‌وری در محیط‌های کاری، بحران مدارس و انحراف فرزندانمان از ارزشهای اخلاقی شکایت می‌کنیم. اما راهکارهای مورد استفاده ما برای حل این معضلات (برنامه‌های تشویقی در محیط کار، نمره و جایزه در مدرسه و پاداش و خوراکی در خانه) دقیقآ همان عواملی هستند که خود در ایجاد آنها نقش دارند. جامعه ما پیرو پروپاقرص اسکینر است و نمی‌تواند از جعبه‌ای که با دریافت پاداش وارد آن شده است راهی به بیرون پیدا کند.

یکی از پیروان اسکینر می‌نویسد مسئله «نه این است که تنبیه مؤثر نیست، بلکه این است که زیادی مؤثر است»

اِعمال کنترل خود کنترل بیشتری را ضروری می‌سازد و بُعد این ضرورت، استفاده از کنترل را توجیه می‌کند.

برخی حامیان روشهای اِعمال فشار تصور می‌کنند که کودکان در صورت عدم کنترل، وحشی می‌شوند. از قضا این مطلب بیشتر درباره کودکانی صادق است که معمولا کنترل می‌شوند، مورد اعتماد قرار نمی‌گیرند، توجیه نمی‌شوند، تشویق نمی‌شوند که خود بیندیشند، یاری نمی‌شوند تا ارزشهای مثبت را نهادینه کنند و غیره.

هر ایده و طرز تفکر بانفوذی زمانی به سبب جذابیت و قدرت متقاعدسازی‌اش موردتحسین قرار می‌گیرد و زمانی به علت نفوذ و سلطه‌اش بر فرد و جامعه موجب نگرانی می‌شود. و اما زمان نگرانی هنگامی است که ایده آن‌قدر شایع می‌گردد که دیگر حتی مورد تأمل قرار نمی‌گیرد و چنان ریشه می‌دواند که مسلّم فرض می‌شود.

خلاصه، موضوع فصل حاضر این بود که پاداش دادن به اشخاص در هیچ موقعیتی عمل درست و مناسبی نیست؛ برعکس، چنین روشی برای دستیابی به هدف اساسآ روشی قابل ایراد است زیرا به‌مثابه ابزاری جهت کنترل دیگران به‌کار گرفته می‌شود. سخن برخی خوانندگان این است که، صرف‌نظر از خوبی و بدی یا خنثی بودن پاداشها از دیدگاه اخلاقی، مهم‌ترین دلیل استفاده از آنها این است که مؤثرند. حال اجازه بدهید صحت این مطلب را بررسی کنیم.

بی. اف. اسکینر فردی است که اکثر آزمایشهای خود را با موشها و کبوترها انجام داد و بیشتر کتابهایش را درباره انسانها نوشت. اما این حقیقت او را به تأمل وانداشت، چون از نظر وی تفاوت انسان با گونه‌های دیگر فقط در میزان پیچیدگی اوست. با اینکه از دیدگاه یک رفتارگرا انسان موجودی پیچیده‌تر از کبوتر است (زیرا مثلا تارهای عصبی دارد) اما نظریه یادگیری در این رویکرد که نحوه یادگیری نوک زدن کبوتر را به یک صفحه مدوّر در ابزاری آزمایشگاهی به نام جعبه اسکینر توضیح می‌دهد، برای تبیین درک نمادگرایی انسان نیز کفایت می‌کند.

مشکل از آنجا ناشی می‌شود که ما برای کنترل رفتار دیگران، آنچه را آنان بدان علاقه یا نیاز دارند در اختیار بگیریم و بعد آن را به‌صورت مشروط به آنها بدهیم. به‌عبارت‌دیگر در این موارد توجهی به شیءِ مورد نظر نداریم، بلکه تأکید ما بر شرطی است که باید انجام شود تا آن شیء به‌دست آید.

با گذشت زمان به این حقیقت رسیدم که جامعه ما با وضعیت پیچیده‌ای روبه‌روست. این روزها با صدای بلند از اُفت بهره‌وری در محیط‌های کاری، بحران مدارس و انحراف فرزندانمان از ارزشهای اخلاقی شکایت می‌کنیم. اما راهکارهای مورد استفاده ما برای حل این معضلات (برنامه‌های تشویقی در محیط کار، نمره و جایزه در مدرسه و پاداش و خوراکی در خانه) دقیقآ همان عواملی هستند که خود در ایجاد آنها نقش دارند. جامعه ما پیرو پروپاقرص اسکینر است و نمی‌تواند از جعبه‌ای که با دریافت پاداش وارد آن شده است راهی به بیرون پیدا کند.

واتسن در اولین صفحه کتاب رفتارگرایی خود با صراحت چنین می‌گوید: «تفاوت انسان با حیوانات دیگر تنها از نظر نوع رفتاری است که او از خود نشان می‌دهد.» این کتابی بود که اسکینر را متقاعد ساخت تا روان‌شناس بشود و به همین دلیل است که رفتارگرایان همواره در توضیحات خود از واژه «جاندار» استفاده می‌کنند.

پاداش در بهترین شکل خود نمی‌تواند در ایجاد تعاون و همکاری یا حس مشترک تأثیری داشته باشد بلکه در بیشتر موارد مانع از این اهداف می‌شود، همان‌طور که حدود دویست سال پیش مربیان آموزشی در نیویورک سیتی، پس از مشاهده اجرای یک برنامه اصلاح رفتار، دریافتند که هرگاه افراد برای به‌دست آوردن پاداش به رقابت با یکدیگر برخیزند جریانی پنهان از «ستیز و حسادت» شکل می‌گیرد. ضمنآ در چنین مواردی «شکایت از نابرابری رفتار» و «توجه به نورچشمی‌ها» امری شایع است.

به نقل از دو روان‌شناس آموزشی، «همه ما] در جمع [باهوش‌تر از افراد دیگر] به‌طور انفرادی[هستیم».

پاداش و تنبیه هرگز دو راهکار ضد هم نیستند، بلکه دو روی یک سکه‌اند. و این سکه‌ای است که بهای چندانی ندارد.

در زندگی واقعی روزمره، و نه در آزمایشگاه، ارائه مشوق زمانی باید صورت گیرد که به تغییری ماندگار منجر شود

پاداش دادن به کودکان برای شرکت در بازی از علاقه آنها به بازی می‌کاهد؛ تعیین اینکه در کدام بازی باید شرکت کنند از جذابیت بازی می‌کاهد

آنچه پاداش و تنبیه انجام می‌دهند این است که فرد را به اطاعت وامی‌دارند، و البته خیلی خوب هم از عهده این کار برمی‌آیند. اگر هدف شما این باشد که دیگران از دستورها اطاعت کنند، به‌موقع سرِکار حاضر شوند و آنچه به آنها گفته می‌شود انجام دهند، رشوه دادن یا تهدید کردن، راهکارهای معقولی برای این کار خواهند بود. اما اگر هدف شما بالا بردن کیفیت دائمی کار است، چنانچه قصد دارید از دانش‌آموزان افرادی متفکر و خودگردان بسازید یا ارزشهای مثبت را در کودکان نهادینه کنید، دراین‌صورت، پاداش و تنبیه کاملا بی‌اثر خواهند بود. درواقع آنها نه‌تنها بی‌اثر بلکه زیان‌آور نیز هستند.