بریده‌هایی از کتاب درباره‌ی آزادی (آزادی فرد و قدرت دولت)

رسم و عادت چنان ذهن مردمان را سد می‌کند که کسی نمی‌پرسد چرا باید عده‌ای از افراد بشر اصول و قواعدی را دربارهٔ رفتار و کردار به دیگران تحمیل کنند و این رکود ذهنی چنان کامل است که هیچ‌کس به فکر نمی‌افتد دلیل این امر را از دیگری بپرسد و یا حتی در ذهن خود در آن باره تفکر کند. مردمان عادت کرده‌اند چنین فکر کنند

تنها موردی که آدمیان حق دارند به صورت فردی یا جمعی در آزادی عمل فرد یا افراد دیگر مداخله کنند، حفاظت و دفاع از نفس است. به عبارت دیگر در جامعهٔ متمدن، اجبار و زور وقتی ممکن است نسبت به فردی به کار رود که منظور از آن جلوگیری از آسیب رسانیدن او به دیگران باشد. اما حتی در این مورد نیز حق ندارند نسبت به کسی اعمال زور کنند تحت این عنوان که خیر و صلاح خود او را می‌خواهند. از روی حق و عدالت نمی‌توان کسی را مجبور کرد کاری را بکند یا نکند به این دلیل که کردن یا نکردن آن کار برای خود او سودمند است و یا به خوشبختی او منجر می‌شود و یا با این عنوان که آن کار در نظر دیگران عاقلانه یا صحیح است.

اگر دیده می‌شود زنان در بسیاری کارها و شغل‌ها و حرفه‌ها از مردان عقب‌ترند این امر در اثر وضع به‌خصوص اجتماعی است که تا به حال آنان را در نادانی و عقب‌ماندگی نگه‌داشته است. روان‌شناسی جدید عقاید میل را به اثبات رسانیده است که از لحاظ هوش و استعدادهای عقلی اساسی زنان از مردان کمتر نیستند و اگر تربیت صحیح برایشان فراهم شود می‌توانند دوش به دوش مردان پیش روند. تجربهٔ ممالک اروپایی این امر را ثابت کرده است و در این امر نیازی به گفت‌وگو نیست. اگر در ادبیات دیده می‌شود که با زنان راز نباید گفت یا به رأی ایشان اعتماد نتوان کرد این همه در اثر وضع اجتماعی است که زنان را مثل بردگان بار آورده است.

دربارهٔ حدود آزادی، میزانی که استوارت میل به دست می‌دهد، این است: آزادی عمل ما در کارهایی که صرفآ به خود ما مربوط است نامحدود است و از این قبیل است آزادی در ذوق و سلیقه و اعتقادات از هر قبیل که باشد و اعمالی که نتیجهٔ آن صرفآ به خود ما برمی‌گردد. اما وقتی به اعمالی می‌رسیم که نتیجهٔ آن به دیگران سرایت می‌کند، آزادی ما محدود می‌شود. ما آزاد نیستیم کارهایی بکنیم که موجب زیان و آسیب دیدن دیگران شوند و اگر چنین آسیب و زیانی به دیگران برسانیم جامعه حق مداخله و حق تنبیه و کیفر دادن ما را خواهد داشت.

زندانی اوهامند. با این گروه کاری نداریم ولی اگر بنا باشد

همهٔ آن‌چه در اخلاقیات خصوصی ما از قبیل رادمردی، بلندنظری، حرمت نفس و حتی حس شرافت موجود است، ناشی از تربیت دینی ما نیست و از تربیت انسانی ما ناشی می‌شود.

موفقیت عیوب و نواقصی را آشکار می‌کند که شکست، آن‌ها را از نظرها پنهان می‌دارد.

دولتی که پرورش روحی و اعتلای نفس افراد خود را محدود می‌کند و یا در حداقل نگه می‌دارد، دولتی که افراد را کوچک می‌کند تا بهتر بر آن‌ها مسلّط باشد هر چند که از تسلّط بر آنان نفع آنان را در نظر داشته باشد، روزی متوجه می‌شود که با افراد کوچک و ناتوان کارهای بزرگ نمی‌توان کرد. چنین دولتی روزی پی‌خواهد برد که کفایت دستگاه حکومت که به خاطر آن همه چیز را فدا کرده است برای او حاصلی ندارد زیرا نیروی حیاتی و محّرکی را که برای چرخاندن این دستگاه لازم است، خود نابود کرده است.

وقتی خاطر جمع هستند که عقیده‌ای درست است (ایراد گیرندگان بر من چنین می‌گویند) اگر از عمل به آن خودداری کنند این خودداری را احتیاط نمی‌توان نامید بلکه باید ترسویی خواند

تنها وقتی حق داریم عقیده‌ای را به صورت راهنمای عمل، عقیدهٔ درستی فرض کنیم که آزادی کامل موجود باشد که به مخالفت با آن قیام شود و یا باطل بودن آن نشان داده شود.

معتقد بود محرک اصلی آدمی در کارها کسب خوشی و فرار از رنج است. وقتی آن‌چه را که نیک و بد می‌خوانیم تحلیل کنیم به این نتیجه می‌رسیم که نیک آن چیزی است که به فرد یا جامعه خوشی می‌دهد و بد آن است که موجب درد و رنج می‌شود. بنابراین علم اخلاق که علم نیک و بد است در حقیقت علم خوشی و رنج می‌شود و سیاست و اقتصاد و سایر علوم اجتماعی که بر پایهٔ اخلاق بنا شده‌اند نیز دور محور خوشی و رنج می‌چرخند.

و در نظر نمی‌گیرند که وقتی یقین دارند عقیده‌ای خطا است، این مورد ممکن است دقیقآ یکی از مواردی باشد که خود آن‌ها به خطا می‌روند

همیشه خاموش کردن نظرات دیگران بر این دلیل متکی است که خاموش کننده معتقد است شخص او خطاناپذیر است و بر مبنای همین ادله که در عین سادگی بسیار استوار است، هر نوع دخالت در آزادی عقیدهٔ دیگران محکوم و مطرود است.

کسی که از نعمت عقل بهره‌مند است، مجاز نیست کورکورانه رسم و عادتی را که برخلاف حکم صریح عقل اوست بپذیرد. انسان خردمند ملزم است آداب و رسومی را که در جامعه به ارث یافته است در ذهن خود وزن کند و بسنجد و نیک و بد آن را از هم جدا کند و آن‌چه را عقل او نمی‌پسندد به دور اندازد. اما اشکال کار در این‌جاست که عدهٔ خردمندان در جامعه بسیار کم است

«آزادی»، نبودن مانع است و جامعه‌ای را آزاد می‌توان گفت که افراد آن برای دنبال کردن سعادت خود به موانع برخورد نکنند. این موانع ممکن است موانع سیاسی باشند و از ظلم حکمران ناشی شوند. ممکن است موانعی باشند که سلطنت دنیایی پیشوایان دین در راه مردم ایجاد کرده است. اما هم‌چنان ممکن است موانعی باشند که اکثریت و عقاید عموم در مقابل اقلیت برپا کرده‌اند.

در نظر استوارت میل زنان باید از تمامی امتیازات قانونی مردان بهره‌مند باشند. اعتقاد او در این خصوص یکی ناشی از اصلی است که در کتاب آزادی به تفصیل بیان کرده است و آن اصل دادن آزادی به افراد برای تجلّی شخصیت آن‌هاست و دیگر ناشی از اعتقاد او به قدرت تربیت است. بحث از این موضوع در انگلستان امروز و اغلب ممالک پیشرفتهٔ جهان توضیح واضحات است زیرا زنان در اغلب حقوق اساسی با مردان همسرند ولی خواندن کتاب میل به نام «زیردستی زنان» برای ما که در این خصوص بیش از صد سال عقب مانده‌ایم ضروری است. مختصر آن این است که اگر دیده می‌شود زنان در بسیاری کارها و شغل‌ها و حرفه‌ها از مردان عقب‌ترند این امر در اثر وضع به‌خصوص اجتماعی است که تا به حال آنان را در نادانی و عقب‌ماندگی نگه‌داشته است. روان‌شناسی جدید عقاید میل را به اثبات رسانیده است که از لحاظ هوش و استعدادهای عقلی اساسی زنان از مردان کمتر نیستند و اگر تربیت صحیح برایشان فراهم شود می‌توانند دوش به دوش مردان پیش روند

در روزگار ما که در وصف آن گفته‌اند «مسکنت ایمان و وحشت از بی‌ایمانی» حکمفرما است، نه آن است که مردم به صحت اعتقادات خود چندان معتقد باشند بلکه نمی‌دانند بدون این اعتقادات چه کنند. در این روزگار توجیه این‌که اعتقادی باید از حملهٔ منتقدان مصون باشد، به دلیل درستی آن اعتقاد نیست بلکه اهمیتی است که آن اعتقاد برای جامعه دارد. کسانی می‌گویند بعضی عقاید، اگر نگوییم ضروری است، چنان سودمند است و چنان لازمهٔ سعادت جامعه است که دولت مکلف است از آن مثل سایر منافع جامعه دفاع کند.

شرکت افراد در امر حکومت در نظر او به اندازه‌ای مهم است که معتقد است رأی دادن در انتخابات مجالس قانون‌گذاری حق افراد نیست بلکه تکلیف آنان است.

یکی از مهم‌ترین عوامل قوام و ثبات اجتماع انگلستان همین «تأثیر جادویی» سنت و عادت است. سنّت و عادت در آن کشور قانون حقیقی و فرمانروای حقیقی است و چون در سینهٔ افراد جای دارد مجری آن خود افرادند.

اگر عقیده‌ای که آن را خاموش می‌کنیم عین حقیقت باشد نه تنها با خاموش کردن آن نسبت به صاحب عقیده جنایت کرده‌ایم، بلکه نسبت به سایر افراد آدمی و نیز نسبت به نسل‌های آینده جنایت کرده‌ایم زیرا حقیقت، نجات‌دهندهٔ آدمی است و با خاموش کردن آن از آدمیان، رهانندهٔ آنان را گرفته‌ایم.