بریده‌هایی از کتاب اصول و روش‌های حفظ قرآن

وقتی که می‌خواهید بخشی را حفظ کنید، اول نگاهی گذرا به لغات انداخته، بعد هم سیر کلی معنوی آیات را در ذهن ترسیم کنید. آنگاه پایان آیه را به آغاز آیه بعدی پیوندی معنوی دهید، به‌ویژه در موارد وقف، دقت بیشتری کنید که دچار اشکال نشوید. آشنایی با زبان عربی و ترجمه و تفسیر اجمالی آیات، برای حفظ قرآن بسیار سودمند است. به‌خاطرسپردن کلمات و الفاظ، بدون توجه به معانی، کار حافظ را سخت می‌کند و سبب می‌شود که آیات به‌طور صحیح در ذهن جای نگیرد. این امر چنان مهم است که می‌توان آن را مؤثرترین عامل پیشرفت در حفظ قرآن دانست.

اگر درضمن حفظ قرآن، علاقه به تظاهر پیدا کردید، بدانید کار به پایان نخواهد رسید و یا اگر هم به پایان برسد، زمینه‌ساز امور معنوی و اخروی نخواهد بود. اگر از این نعمت برای کسب معاش بهره جستید، یا برای فخرفروشی به بزرگان استفاده کردید، یا بخواهید برای نزدیک‌شدن به ملوک و سلاطین از آن بهره ببرید، قطعاً تلاش خود را تباه کرده‌اید و روز قیامت با شرمندگی وارد محشر خواهید شد.

قرآن را بخوانید و آن را از حفظ کنید؛ زیرا خداوند قلبی را که قرآن را در خود جای داده است، عذاب نخواهد کرد.

برای حفظ قرآن، هیچ زمانی دیر نیست. در میان حافظان، شمار کسانی که قرآن را در سنین بالا به خاطر سپردند، اندک نیست. حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی‌دام ظلّه العالی در درس خارج فقه می‌فرمود: «مرحوم آیت‌الله خویی+ در دوران پیری به حفظ قرآن مشغول شدند». بنابراین، در هر سن و موقعیتی می‌توان به حفظ قرآن پرداخت. البته در کودکی، ذهن برای فراگیری معلومات آمادگی بیشتری دارد و باید آن را بهترین زمان حفظ قرآن دانست. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «آموختن در کودکی چون نقشی است که بر سنگ حک شده باشد و آن‌که در بزرگ‌سالی می‌آموزد، مانند کسی است که بر آب می‌نویسد».

کسانی که از حافظه قوی و وقت کافی برخوردارند، شایسته است در مسیر حفظ ترتیبی گام بردارند؛ اما برای آنان که حافظه قوی یا فرصت کافی ندارند، حفظ موضوعی یا حفظ بعضی از سوره‌های کوچک و دارای فضیلت، سودمندتر است. یکی از یاران پیامبر اسلام(ص) نزد حضرت آمد و گفت: قرآن از ذهنم فراری و نگهداری‌اش برایم دشوار شده است. حضرت فرمود: «لا تُحَمِّلْ عَلَیک ما لاتُطیقُ وَ عَلَیک بِالسُّجُود»؛ کاری که توان انجامش را نداری، انجام مده و بر تو باد سجده‌کردن.

از حافظان و قاریان و اهل قرآن انتظار آن است که رفتار و کردار و گفتارشان، جلوه‌ای از احکام و دستورات قرآن باشد؛ هم خود به قرآن و دستورات نورانی آن عمل کنند و هم در اجرای احکام قرآن در جامعه تلاش و مجاهدت نمایند. حافظان واقعی قرآن در تاریخ اسلام، همواره مجاهدانی پرتلاش برای حفظ و دفاع از دین بوده‌اند.

کسی که می‌خواهد قرآن حفظ کند نباید در اولین گام، هدفش حفظ کل قرآن باشد. این هدف انسان را در میانه راه با نومیدی و دلسردی روبه‌رو می‌کند و از ادامه مسیر بازمی‌دارد. هرچه هدف نزدیک‌تر باشد، احتمال پیروزی بیشتر است؛ بنابراین هدف در آغاز راه، باید حفظ سه تا پنج جزء باشد. وقتی با چنین دیدگاهی به حوزه حفظ گام می‌نهیم، حجم آن کمتر می‌نماید و اشتیاق به ادامه راه فزونی می‌یابد. پس از دستیابی به هدف اول، باید فقط به پنج جزء بعدی اندیشید، نه بیشتر.

حفظ قرآن به دو شکل ممکن است: ۱. حفظ ترتیبی ۲. حفظ موضوعی «حفظ ترتیبی»؛ یعنی حفظ آیات به همان ترتیبی که در قرآن آمده است. کسانی که قصد دارند قرآن را به‌صورت ترتیبی حفظ کنند، با توجه به هدف و فرصت و توانی که دارند، ممکن است همت خود را برای حفظ کل قرآن از ابتدای قرآن تا پایان آن بگمارند و یا با توجه به موقعیت و توانشان به حفظ ترتیبی اجزا محدود یا سور خاص بپردازند. در شکل دوم، حافظ قرآن با توجه به کثرت استفاده و کاربرد سور، اقدام به حفظ آنها می‌کند. برای مثال، استحباب خواندن سوره‌های شمس و اعلی و جمعه و منافقون در برخی نمازها و یا خواندن سوره‌های الرحمان و واقعه در روزها یا مکان‌های خاص، انگیزه‌ای برای حفظ این سور خواهد بود. به‌هرحال کسی که توفیق یا توان حفظ کل قرآن را ندارد، بهتر است به مضمون «مالا یدرک کله لا یترک کله» توفیق جزئی را از دست ندهد. آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید

«حفظ موضوعی»، به‌معنای حفظ آیات دسته‌بندی‌شده در موضوع‌های متفاوت است؛ مانند آیات مربوط به نماز یا معاد. این نوع حفظ برای طلاب علوم دینی، معلمان، سخنوران، نویسندگان و همه کسانی که به موضوعات و مفاهیم قرآنی علاقه‌مندند، بسیار مفید و جذاب است. برای دستیابی به آیات موضوعی، حافظان قرآن می‌توانند از معجم‌های الفاظ یا معجم‌های موضوعی قرآن بهره ببرند و پس از جست‌وجو در موضوع یا واژه‌ای خاص، آیات آن را استخراج و دسته‌بندی کنند و با توجه و دقت در معانی و مفاهیم، آنها را به خاطر بسپارند.

درجات بهشت به تعدد آیه‌های قرآن است. هنگامی که صاحب قرآن داخل بهشت شود، به وی می‌گویند بخوان و بالا رو که هر آیه درجه‌ایی دارد. پس برتر از درجه حافظ قرآن، درجه‌ایی نیست.

مقدمات روحی ـ روانی الف) نیت و هدف ارزش هر عمل صالحی را چگونگی نیت در آن عمل تعیین می‌کند: «انما الاعمال بالنیات»؛ پس اهمیتِ داشتن نیتی خالص و پاک، بدون هیچ‌گونه شرک و ریا کاملاً روشن و واضح است. مبتدی پیش از آغاز حفظ باید به این سؤال اساسی پاسخ دهد که قرآن را برای چه حفظ می‌کند و چه اهدافی را از این کار دارد. چنان‌که نیت هر کار، نیتی پاک و الهی باشد، ارزش آن دوچندان خواهد بود؛ حفظ و درک قرآن نیز نباید براساس اهداف مادی، دنیوی و ظاهری باشد، بلکه فقط باید با انگیزه کسب مقامات معنوی صورت گیرد.

د) توکل موفق‌بودن در هر امری، منوط به لطف و تفضل الهی است. بنابراین بعد از آن‌که فرد عزم خود را جزم نمود، باید بر خداوند متعال توکل نماید: {فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللهَ یحِبُّ الْمُتَوَکلِینَ}. انجام امور انسان، همه مشروط به عنایات خداوندی است؛ اما او نصرت و فضل خود را به داشتن عزم و تصمیم و استفاده بهینه از توان و برنامه‌ریزی خود انسان مشروط کرده است.

ج) تصمیم، عزم و پشتکار بیشتر مسلمانان و بلکه همه آنها به حفظ قرآن علاقه بسیار دارند. اشتیاق، شرط لازم است، نه کافی. باید علاقه با عزم و پشتکار همراه شود تا سودمند افتد. عزم غیر از نیت و خواستن است و به‌طور معمول توانستن را به ارمغان می‌آورد. نقش پشتکار در حفظ قرآن، چنان است که می‌توان گفت، حفظ قرآن به استعداد قوی بستگی ندارد و فقط به پشتکار و عزم راسخ نیازمند است. باید پشتکار داشت و سختی‌ها را تحمل کرد؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «اِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْری».

ب) انگیزه و اشتیاق شرط اصلی حفظ، اشتیاق قلبی است. شوق و علاقه، بسیاری از سختی‌ها را آسان می‌کند و فرد را امیدوار می‌سازد. سرّ این‌که در صدر اسلام مسلمانان قرآن را سریع به خاطر می‌سپردند، علاقه خاص آنان به کلام الاهی و حفظ آن بود. برای ایجاد این اشتیاق، باید به دو نکته زیر توجه داشت: الف) بیان آثار و نتایج حفظ قرآن و مثال‌های عینی از حافظان موفق قرآن؛ ب) تشویق و اعطای جوایز؛ تشویق و اعطای جایزه، به‌ویژه در کودکان، بسیار کارساز است و آتش اشتیاق را در آنها برمی‌افروزد.

آری اگر درضمن حفظ قرآن، علاقه به تظاهر پیدا کردید، بدانید کار به پایان نخواهد رسید و یا اگر هم به پایان برسد، زمینه‌ساز امور معنوی و اخروی نخواهد بود. اگر از این نعمت برای کسب معاش بهره جستید، یا برای فخرفروشی به بزرگان استفاده کردید، یا بخواهید برای نزدیک‌شدن به ملوک و سلاطین از آن بهره ببرید، قطعاً تلاش خود را تباه کرده‌اید و روز قیامت با شرمندگی وارد محشر خواهید شد.

در حادثه حدیبیه، چهارمین و آخرین نماینده قریش، «عروة بن مسعود ثقفی» برای گفت‌وگو نزد پیامبر اسلام| آمد. او هنگام مذاکره به ساحت حضرت جسارت کرد. او این طور وانمود می‌کرد که یاران حضرت در آینده وی را رها می‌کنند. پیامبر برای این‌که پاسخی دندان‌شکن به تهدید عروه دهد، برخاست و وضو گرفت. «عروه» با چشم خود دید که یاران رسول خدا| نگذاشتند قطره‌ای از آب وضوی او به زمین بریزد. بنابراین، به محفل قریش رفت. جریان ملاقات و هدف پیامبر را به سران قریش رسانید و گفت، من شاهان بزرگ را دیده‌ام. قدرت‌های بزرگی مانند قدرت کسرا، قیصر روم و سلطان حبشه را مشاهده کرده‌ام؛ ولی موقعیت هیچ‌کدام مانند محمد نبود. من با دیدگان خود مشاهده کردم که یارانش نگذاشتند، قطره آبی از وضوی او به زمین بریزد و برای تبرک آن را تقسیم کردند.

پیامبر اسلام(ص) فرمود: «کسی که قرآن را حفظ کند، مانند آن است که نبوت در وجود او درج شده (و همه صفات پیامبران را دارد)؛ جز آن‌که به او وحی نمی‌شود».

هدف از حفظ قرآن، رسیدن به کمال و معنویات است و نمی‌توان فقط به حفظ الفاظ بسنده کرد، بلکه باید مقدمه‌ساز برای آن اهداف عالیه باشد.

مراحل حفظ آیات جدید

خوب است در پایان هر کار قرآنی و ازآن‌میان قرائتی که حافظ هر روز برای حفظ قرآن انجام می‌دهد، دعای ختم نیز قرائت گردد؛ زیرا امام علی(ع) توصیه فرموده‌اند: اَللّهم اَشْرَحْ بالْقرآنِ صَدْری و اسْتَعْمَلْ بِالقُرآنِ بَدَنی وَ نَوِّرَ بِالقُرْآنِ بَصَری وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْآنِ لِسانی وَ اَعِنّی عَلَیهِ ما اَیقَیتَنی فَاِنَّهُ لا حَوْلَ و لا قُوَةَ اِلّا بِک.