بریده‌هایی از کتاب آزادی آزاد بودن

وقتی دو انقلاب نخستین را که آغازشان بسیار شبیه و پایانشان بی‌نهایت متفاوت بود، با هم مقایسه کنیم، به نظر من روشن می‌شود که غلبه بر فقر نه‌تنها شرط بنای آزادی است، بلکه نمی‌توان به رهایی از فقر مثل رهایی از سرکوب سیاسی پرداخت. زیرا اگر سرانجامِ خشونت علیه خشونت جنگ است، داخلی یا خارجی، خشونت علیه شرایط اجتماعی همواره به ترس و وحشت انجامیده است. ترس و وحشت به‌جای خشونت عریان، یعنی وحشتِ پس از فروپاشی رژیم قدیم و استقرار رژیم جدید، چیزی است که یا انقلاب‌ها را به شکست می‌کشاند یا چنان تغییرشان می‌دهد که به دام خودکامگی و استبداد می‌افتند.

با سرکوب زندگی سیاسی در سرتاسر کشور... زندگی از تک‌تک نهادهای جمعی رخت برمی‌بندد و بدل به تصویری دروغین از زندگی می‌شود که در آن فقط بوروکراسی یگانه عرصهٔ فعال باقی می‌ماند. زندگی جمعی به‌تدریج از بین می‌رود. یک‌مشت رهبر حزبی سیری‌ناپذیر و کارکشته زمام امور را به دست می‌گیرند و حکم می‌رانند. از میان اینان، حکومت می‌افتد دست چند مغز متفکر برتر، و گهگاه هم سرکرده‌ای از طبقهٔ کارگر را به جلسات دعوت می‌کنند و در این جلسات اعضا باید سخنرانی‌های رهبران را تشویق و مصوبات پیشنهادی را به اتفاق آرا تأیید کنند... این به ضرس قاطع دیکتاتوری است؛ آن‌هم نه دیکتاتوری پرولتاریا، بلکه دیکتاتوری مشتی سیاست‌مدار.

تنها آن‌هایی که رهایی از فقر را می‌شناسند، قادرند قدر رهایی از ترس را به معنای واقعی کلمه بدانند، و تنها آن‌هایی که از هر دوی ترس و فقر رهایند، قادرند عشق به آزادی جمعی را درک کنند، طعم آزادی را بچشند و ذوق ویژهٔ برابری را که حامل آزادی است، در خود بپرورند.

یکی از مهم‌ترین نتایج انقلاب فرانسه این بود که برای اولین بار در تاریخ، مردم را به خیابان‌ها آورد و رؤیت‌پذیرشان کرد. با این اتفاق، معلوم شد که نه‌فقط آزادی، بلکه آزادیِ آزاد بودن نیز همواره سهم اقلیت بوده.

هیچ انقلابی هرگز نتیجهٔ توطئه‌چینی‌ها، فعالیت گروه‌های مخفی یا احزاب آشکارا انقلابی نبوده. در کل باید گفت تا وقتی که اقتدار نهاد دولت پابرجاست، یعنی در شرایط دنیای مدرن تا وقتی این اطمینان وجود دارد که نیروهای نظامی تابع مقامات حکومت‌اند، امکان هیچ انقلابی وجود ندارد. انقلاب‌ها نه پاسخی ناگزیر بلکه پاسخی ممکن به سقوط یک رژیم‌اند. انقلاب‌ها نه دلیل، بلکه نتیجهٔ از هم پاشیدن اقتدار سیاسی‌اند. هرکجا این فرایندهای فروپاشی، معمولاً در یک بازهٔ زمانی بلندمدت، بدون مانع پیش بروند، شاید منجر به انقلاب شوند، به‌شرط اینکه جمعیتی کافی حضور داشته باشد که آمادهٔ فروپاشی رژیم و مشتاق به دست گرفتن قدرت باشد.

آزادی معنایی جز رهایی از قیدوبند توجیه‌ناپذیر نداشت،

گرچه بسیاری از انقلاب‌ها به خودکامگی انجامیده‌اند، اما انسان‌ها همواره به یاد خواهند داشت که به‌قول مارکی دو کندورسه، «واژهٔ ‘انقلابی’ تنها بر انقلاب‌هایی اطلاق خواهد شد که هدفشان آزادی است.»

«واژهٔ ‘انقلابی’ تنها بر انقلاب‌هایی اطلاق خواهد شد که هدفشان آزادی است.»

به نظر می‌رسد حتی برتری نظامی هم قادر نیست ثبات را جایگزین هرج‌ومرج، پاکدستی را جایگزین فساد و اقتدار حکومت و اعتماد به آن را جایگزین فروپاشی و ازهم‌گسیختگی کند.