بریده‌هایی از کتاب گفتاری درباره اقتصاد سیاسی

مسئله اینجا است که شیوه‌های جدی‌شدن راولز و روسو متفاوت هستند. راولز وقتی جدی می‌شود که نظم تحلیلی او توضیح داده‌شود. روسو وقتی جدی می‌شود که دغدغه او به دغدغه ما پیوند بخورد. وقتی که بفهمیم او چه فضایی را برای اندیشه ممکن کرده‌است و از طرف دیگر، خود او در چه فضایی ممکن شده‌است.

می‌توانیم بگوییم راولز فلان هدف را دارد، فلان فرض را می‌گیرد، از فرض خود فلان گزاره را استخراج می‌کند و این گزاره او را به نتایج چندگانه‌ای می‌رساند. حتی می‌توانیم بگوییم که کار راولز در چه سنت فلسفی‌ای، با چه روشی و در برابر چه گفته‌هایی بیان شده و به چه سیاست‌هایی انجامیده‌است. اما این شکل از توالی در گزاره‌های مربوط به روسو دیده‌نمی‌شود.

جامعه، مسئول شر و از جمله نابرابری است؛ پس توبه یا رستگاری در الهیات مسیحی جای خود را به انقلاب سیاسی می‌دهد و مسئله شر به مسئله تأسیس نظم سیاسی پیوند می‌خورد. این منظر جدیدی است که روسو پیشِ روی اندیشه باز کرده‌است؛ این منظر کماکان بر کنش‌ها و فعالیت‌های سیاسی مؤثر است. به این معنا روسو نه یک متفکر دست دوم با تأثیرات شخصی بر متفکرین اصیل بلکه اندیشمندی معاصر ما است.

یکی از مسائل اصلی فکر روشنگری پرداختن به مسئله شر است. اینکه شر چگونه ممکن می‌شود یا به بیان دیگر عامل شر و فساد چیست. این مسئله در سنت الهیات و اخلاق مسیحی، به‌خصوص به خاطر معنویت‌هراسی موجود در این اندیشه، همواره در مرکز توجه قرار داشته‌است. روسو هم به همین مسئله می‌پردازد اما پاسخی خاص برای این سؤال دارد: عامل شر، جامعه یا وضعیت اجتماعی است. این پاسخ در واقع پیوند زدن الهیات با سیاست است.

در واقع روسو نظریه‌پرداز دقیق یک ایده فلسفی نیست، بلکه متفکری است که فضایی را در اندیشه گشوده‌است

هر لحظه که نیاز به افزایش عایدات را حس کنیم، با اولین نشانه‌های اختلال داخلی دولت روبه‌رو شده‌ایم؛ مدیر دوراندیش، وقتی می‌کوشد راهی برای تأمین نیازهای حال حاضر خود پیدا کند، مدام به فکر درک علل عمیق پیدایش این نیازهای جدید هم هست؛ درست مثل وقتی که آب کل کشتی را در برمی‌گیرد و کشتی‌بان، همان‌طور که به تخلیه آب مشغول است، در پیِ کشف و ترمیم شکستگی‌های کشتی هم هست.

به‌جای افزایش عایدات، رنج پیش‌بینی راه‌های مقابله با نیازها را به جان بخرید، چراکه هر قدر کوشش کنید، باز هم همیشه درمان‌های پسینی، سرعتی کمتر از مصائب دارند و به مرور دولت تضعیف می‌شود. همین ‌که در حال درمان یک معضل هستیم، معضلات دیگری پیدا می‌شوند و حتی گاهی داروهای درمانی خود بیماری‌های جدیدی می‌آفرینند؛ طوری که کشور در طولانی‌مدت در بدهی فرومی‌رود و مردم تحت ستم قرارمی‌گیرند و در عین حال حکومت هم اثرگذاری خود را از دست‌می‌دهد و حتی با مبالغ گزاف هم کار چندانی از پیش نمی‌برد. تصور می‌کنم حکومت‌های باستانی __ که بسیار کمتر از ما در استفاده از ذخایر خود دست‌ودل‌باز بوده‌اند__ به این دلیل از پسِ چنین معضلاتی بر می‌آمدند که این آیین را رعایت می‌کردند؛ شاید به همین دلیل است که معنای اقتصاد __ در تداول عام__ بیشتر مدیریت خرمندانه داشته‌هاست تا راه‌های کسب چیزهایی که نداریم.

اگر توزیع اسکان در یک سرزمین نابرابر باشد و بخش‌هایی از سرزمین خالی بماند و جمعیت در مکان‌های خاصی متمرکز شود، اگر به‌جای حرفه‌های کارا و پرزحمت، فنون ساخت لوازم تجملاتی و فنون صنعتی محض تقویت شوند، اگر کشاورزی در پیشگاه تجارت قربانی شود، اگر به سبب مدیریت غلط منابع دولتی، تیولداری ضروری شود، و خلاصه، اگر همه‌چیز آن‌قدر پولکی شود که حتی اعتبار عمومی با ارزش مادی محاسبه شود و فضیلت را با قیمت بازار بسنجند، چنین چیزهایی پیش خواهندآمد: فقر و ثروت بیش از حد، جایگزین‌شدن منافع مشترک با منفعت خصوصی، کین‌توزی متقابل شهروندان، بی‌اهمیت شدن اهداف مشترک، تباهی مردم و کاهش توان حکومت. این‌ها معضلاتی هستند که وقتی پیش بیایند به‌سادگی قابل حل نخواهندبود و مدیریتی خردمندانه باید از آن‌ها اجتناب کند تا در کنار اخلاق نیک، بتواند احترام به قوانین، میهن‌پرستی و اعمال اراده عام را گسترش دهد.