بریده‌هایی از کتاب چگونه با آمار دروغ بگوییم!

یکی از راه‌های مهندسی نمایش واقعیت، این است که دوره‌های وابسته به مطالعه آماری به شکلی تغییر یابند که نتیجه دلخواه را برآورده کنند. مثلا اگر آمار دو فصل گذشته بهتر از آمار دو سال گذشته باشد، ممکن است که آمار فصلی نشان داده شود تا بهبود و رشد را تداعی کند. در مثال دیگر در شرکتی، سود فصل آخر سال شرکت بهتر از سود فصل اول سال بود و مدیر برای خوب جلوه دادن عملکرد خود، سود فصل اول را با سود فصل آخر سال مقایسه کرده بود. او در حقیقت در دو مرحله پنهانکاری کرده بود: یک اینکه این نکته را پنهان کرده بود که در فصل‌های دوم و سوم چه اتفاقی افتاده است. ثانیا اینکه توضیح نداده بود که چرا برای مقایسه عملکرد، دوره‌های زمانی غیرمشابه را برگزیده است و مثلا چرا آمار امسال را با سال قبل، یا فصل آخر امسال را با فصل آخر سال قبل مقایسه نکرده است. همین کار، یعنی مقایسه دو دوره زمانی غیرهمجنس، یکی از متداول‌ترین تکنیک‌های پنهانکاری و نمایش غیرواقعی اعداد است.

اهمیت و نقش مهم آمار در کسب‌و‌کارهایی مانند داروسازی، پزشکی، بازاریابی و حتی در اقتصاد و سیاست، سبب شکل‌گیری شرکت‌های متعددی شده است که متخصص در آمار و نظرسنجی هستند.

«زبان رمزآلود آمار» به دلایل مختلف استفاده می‌شود. گاه برای روشن کردن حقایق و گاه برای پوشاندن آنها. گاه برای تنویر افکار عمومی و گاه برای فریب دادن آنها. گاه برای احساساتی کردن و گاه برای عقلانی فکر کردن. گاه برای ساده‌سازی و گاه برای پیچیده کردن حقایق.

در یک جامعه، خوشبختی سود اقتصادی و ثروت بیشتر است و در جامعه دیگر، دیدار خانه خدا و یا رفتن به کربلا. در این صورت چگونه می‌توان میزان خوشبختی آنها را قیاس کرد؟

در انتهای سال ۱۳۸۳ برای رفع این اختلاف و برای هماهنگی با تعریف جهانی «بیکاری» ، دولت ایران تصمیم می‌گیرد تعریف سازمان‌های بین‌المللی از بیکاری را جایگزین تعریف قبلی آن کند. پس در تعریف جدید قانون ایران از فرد بیکار که بین‌المللی است، «بیکار کسی است که در هفته کمتر از یک ساعت کار می‌کند.» شاید این تعریف به نظر خیلی‌ها منصفانه نیاید. اما مهم این است که کشورهای زیادی آن را پذیرفته‌اند و راهی جز پیروی ایران نیز از این تعریف وجود ندارد. هماهنگی با جامعه بین‌المللی برای مقایسه آمار بیکاری کشورها نیز بسیار مهم است

«سازمان‌های بین‌المللی» نیز از دیگر عناوینی هستند که برای دستیابی به اهداف سیاسی، بسیار کارایی دارند. بعضی از این سازمان‌ها که لقب «بین‌المللی» را یدک می‌کشند، در حقیقت نه به «سازمان ‌ملل متحد» وابسته هستند و نه عموم کشورها از آنها حمایت می‌کنند. در بسیاری از موارد، این‌گونه سازمان‌ها فقط مورد حمایت چند کشور و یا چند گروه سیاسی خاص در دنیا هستند. این سازمان‌ها با اعتبار عنوان «بین‌المللی» ، شروع به دسته‌بندی کشورها در مورد آزادی خبرنگاران و یا حقوق بشر و حقوق زندانیان می‌کنند و به راحتی نیز نظرات سلیقه‌ای خود و گروه‌های حامی خود را در مطالعات خود اعمال می‌کنند. در نهایت نیز نتایج تحقیقات آنها، توسط رسانه‌های خاص، آنقدر تکرار می‌شود که گویی این آمارها، آمار رسمی سازمان ملل متحد و کاملا خدشه‌ناپذیر است.

تنها با این پنج سوال ساده می‌توان بسیاری از اطلاعات آماری مغرضانه‌ای را که ممکن است برای هدایت افکار شما استفاده شود، بی‌اثر کنید. این پنج سوال عبارتند از: - سوال اول: چه کسی این حرف را می‌زند؟ - سوال دوم: از کجا خبر دارد؟ - سوال سوم: چه چیزی از قلم افتاده و پنهان شده است؟ - سوال چهارم: آیا کسی موضوع آمارگیری و یا نتیجه آن را عوض کرده است؟ - سوال پنجم: آیا با عقل جور در می‌آید؟

نمودارها به راحتی می‌توانند به آنها که حوصله دیدن اعداد و یافتن روابط بین آنها را ندارند، به صورت تصویری نشان دهند که روند چیزی افزایشی یا کاهشی است و یا اعداد دسته‌های مختلف را با هم مقایسه کنند. اما دقیقا سوءاستفاده‌ها از همین جا آغاز می‌شود که «بازی با اعداد و آمار» به «بازی با نمودارها» تبدیل می‌شود. حالا باید بررسی کرد که چگونه افرادی از نمودارها و شکل‌ها به جای تسهیل انتقال مفاهیم، سوءاستفاده می‌کنند. قانون کلی سوءاستفاده از نمودارها، تغییر مقیاس محورها و یا بریدن نمودارها از جایی است که نباید بریده شوند.

مثال دیگر هم از کشور فرانسه انتخاب شده است. زمانی شرکتی اعلام کرد که در تحقیقی که انجام داده است، در فرانسه فقط ۵ درصد کسانی که حمله قلبی دارند احیا می‌شوند و همین آمار تکان‌دهنده، اهمیت یادگیری روش‌های احیای بیماران قلبی را برای همگان نشان می‌داد. بازاریاب شرکت با استناد به این نکته، کلاس‌های مرتبط با کمک‌های اولیه را تبلیغ می‌کرد. اما نکته‌ای که در این میان فراموش شده است این است که این شرکت اشاره نمی‌کند معمولا افرادی که حمله قلبی داشته‌اند، اکثرا افراد پیری بوده‌اند که حتی در صورت دریافت احیای قلبی درست، شانس کمی برای زنده ماندن داشته‌اند.

یکی از شگردهای فریبکاری با آمار این است که با چاشنی پنهانکاری، اعداد و واژه‌ها به هم وصله‌پینه شوند. در حقیقت با پنهان‌کاری عده‌ای موضوعی فرعی را به جای اصل موضوع نشان داده و وانمود می‌کنند که آنها یک موضوع را نشان می‌دهند. ذهن آدمی در بسیاری موارد چنان از آمار گریزان، و مبهوت درک اعداد است که به ندرت کسی سراغ نکات پنهان شده را می‌گیرد و به واقعیتِ عدم تشابه موضوعات توجه می‌کند. تکنیک پنهان‌کاری و وصله‌پینه کردن اعداد، به همین دلیل کاربرد وسیعی دارد.

حتی بهترین آزمون هوش نیز نمی‌تواند ادعا کند که عدد بدست آمده از طریق آن، صددرصد صحیح است و به قولی «مو لای درز آن نمی‌رود» . به همین دلیل باید همراه امتیاز هوش، عدد دیگری نیز بیان شود که خطای آزمون را نشان دهد. به عنوان مثال اعلام می‌شود که این آزمون معمولا ۳± نمره خطا دارد. معنای این خطا این است که خروجی آن نه یک عدد ثابت، بلکه یک «محدوده» است.

مسایل انسانی پیچیده و چند بعدی هستند همان‌طور که ملاحظه شد، بسیاری از اتفاقات اطراف ما به همان سادگی که فکر می‌کنیم، قابل تحلیل نیستند و رابطه بین عوامل به‌خصوص عوامل انسانی، پیچیده‌تر از آن چیزی است که به نظر می‌رسند. یک دلیل تلاش برای اینگونه تحلیل‌های ساده از مسایل پیچیده انسانی، علاقه ناشی از گسترش علوم طبیعی مثلا ریاضیات و فیزیک به حوزه‌های دیگر به‌خصوص علوم انسانی است. مثلا فیزیک به ما می‌گوید که رابطه شدت نور و فاصله از منبع نور معکوس است و هر چه ما بیشتر از منبع نور فاصله بگیریم، نور کمتری به ما می‌رسد. رابطه فاصله از منبع نور و شدت نور به صورت علمی و تجربی ثابت شده است. اما در مورد مسایل اجتماعی و اقتصادی نمی‌توان به این شکل، روابط علت و معلولی بین عوامل را پیدا کرد. عوامل موثر در مسایل انسانی بسیار گسترده هستند و به همین دلیل، روابط علت و معلولی بین آنها نیز پیچیده‌تر است.

رابطه علت و معلولی، همیشه و تحت هر شرایطی برقرار نیست مسئله دیگری که باید مد نظر داشت این است که رابطه علت و معلولی گاه به شرایط بستگی دارد. اگر شرایط عوض شوند، ممکن است که رابطه علت و معلولی دیگر برقرار باقی نماند. مثلا در تحقیقی رابطه بین میزان بارندگی و میزان محصول ذرت‌ها بررسی شده بود. مشاهدات حاکی از این بود که سالی که میزان بارندگی بیشتر است، ذرت‌ها محصول بیشتری می‌دهند. اما این رابطه به شرطی برقرار است که بارندگی متعادل باشد. زیرا قاعدتا در بارندگی شدید و سیل‌آسا محصولات از بین می‌روند. پس میزان بارندگی در ابتدا عامل افزایش میزان محصول ذرت‌هاست. اما بعد از زیاد شدن میزان بارندگی، برعکس، نابودکننده محصول است.

بیان رشد تورم صفردرصدی در حالی‌که تورم ۲۰ درصد است، برای دولت بی‌هزینه نیست. زیرا در مردم این توقع اشتباه را ایجاد می‌کند که وقتی رشد تورم صفر شده یعنی قیمت کالاها یا مثلا اجاره‌خانه نباید افزایش یابد و یا حتی به معنای ارزانی است. این توقع اشتباه است زیرا که هنوز اجناس سبد مصرفی مردم با نرخ تورم ۲۰ درصد در حال افزایش است که بسیار بالاست. تنها اتفاق خوب این است که این افزایش سطح قیمت‌ها مثل سال قبل ۲۰ درصد باقی مانده و مثلا ۳۰ درصد نشده است. پس «کاهش رشد تورم، به معنای ارزانی نیست!» .

در شرکتی، سود فصل آخر سال شرکت بهتر از سود فصل اول سال بود و مدیر برای خوب جلوه دادن عملکرد خود، سود فصل اول را با سود فصل آخر سال مقایسه کرده بود. او در حقیقت در دو مرحله پنهانکاری کرده بود: یک اینکه این نکته را پنهان کرده بود که در فصل‌های دوم و سوم چه اتفاقی افتاده است. ثانیا اینکه توضیح نداده بود که چرا برای مقایسه عملکرد، دوره‌های زمانی غیرمشابه را برگزیده است و مثلا چرا آمار امسال را با سال قبل، یا فصل آخر امسال را با فصل آخر سال قبل مقایسه نکرده است. همین کار، یعنی مقایسه دو دوره زمانی غیرهمجنس، یکی از متداول‌ترین تکنیک‌های پنهانکاری و نمایش غیرواقعی اعداد است. در نمونه‌های آشکار دیگر، حتی آمار ماهیانه با آمار فصلی مقایسه می‌شود که واضح است که کاملا فریب‌کارانه است.

یکی از راه‌های مهندسی نمایش واقعیت، این است که دوره‌های وابسته به مطالعه آماری به شکلی تغییر یابند که نتیجه دلخواه را برآورده کنند. مثلا اگر آمار دو فصل گذشته بهتر از آمار دو سال گذشته باشد، ممکن است که آمار فصلی نشان داده شود تا بهبود و رشد را تداعی کند.

یکی از راه‌های مقابله با کلی‌گویی در بیان آمارها و پنهان کردن برخی از آمارها در زیر آمارهای دیگر، این است که آمار تفکیکی را بخواهید و سعی کنید که هر بخش را مجزا و با توجه به محتوای بخش خودش تحلیل کنید.

در بخش معرفی مثالی بود از رییس پلیس محترمی که آمارهای دزدی را به طور کلی بیان کرده بود که در ظاهر خیلی جذاب به نظر می‌رسید. اما تفکیک آن آمار دزدی کلی، آنچنان که باید جذاب نبود. این کار خود نوعی تکنیک پنهان‌کاری در بیان آمارهاست. پنهان کردن آمارهای تفکیکی در قالب آمارهای کلی.

درصدها و نسبت‌ها خوبند، اما سوال مهم این است که نسبت به چه چیزی اندازه‌گیری می‌شوند. آیا نسبت به کل جمعیت هستند یا نسبت به گروه سنی خاصی مثل جوانان؟ مسلما در مورد اعتیاد، نه عدد خام به تنهایی خوب است و نه نسبت آن به کل جمعیت به تنهایی. بلکه این اعداد در کنار رشد اعتیاد در میان جوانان است که حاوی پیام هشداردهنده است.

هر وقت با عددی به درصد روبرو شدید، اول باید بپرسید که درصد به نسبت چه چیزی؟ و چرا آن چیز برای درصدگیری انتخاب شده است؟ زمانی دولت آمریکا اعلام کرد که مجموع حقوق پرداختی به کارمندان دولت در طی ۱۰ سال گذشته، ۱۰۰درصد رشد داشته است. کارمندان دولت از شنیدن این خبر خیلی خوشحال نشدند. دلیل هم این بود که این عدد را اگر در کنار تعداد کارمندان دولت در نظر بگیریم که در همین مدت ۱/۵ برابر شده‌ است، آن وقت این خبر به معنای افزایش ۱۰۰ درصدی حقوق کارمندان در این ده سال نیست. زیرا بخشی از افزایش پرداخت، بین تعداد افراد بیشتری تقسیم شده است. در حقیقت دولت در اینجا درصد را به نسبت پرداختی‌های خود در ۱۰ سال قبل اعلام کرده است، در حالی‌که باید میانگین درصد رشد پرداختی به هر نفر کارمند را اعلام می‌کرد.