بریده‌هایی از کتاب چگونه با آمار دروغ بگوییم!

در آمریکا در خبری شوک‌آور اعلام شده بود که تعداد معتادان در ۳۰ سال گذشته دو برابر شده است. البته اینکه تعداد معتادان دو برابر شده است، خبر بسیار بدی است اما نکته جامانده این است که در همین مدت، به دلیل رشد انفجاری جمعیت، جمعیت سه برابر شده است. یعنی تعداد معتادان به نسبت کل جمعیت، رشد منفی داشته است. اما آنچه می‌تواند دوباره نگرانی را بازگرداند، مقایسه تعداد معتادان در سنین ۱۵ تا ۳۵ سالگی، یعنی سنین جوانی، با نسبت مشابه در سی سال قبل است. با مقایسه مشخص می‌شود که ابتلا به اعتیاد در این بازه، به نسبت سی سال پیش رشد چشمگیری داشته و به همین دلیل واقعا نگران‌کننده است.

هدف علم آمار نیز ایجاد یک تصویر مناسب از واقعیت با توجه به محدودیت‌های زمانی و مالی است و نه یک تصویر قطعی. علم آمار به وجود آمده است تا بدون شمردن تمام کیسه بتوان نسبت گلوله‌های آبی و قرمز را با تقریب خوبی حدس زد، یا بتوان بدون شمارش همه افراد جامعه، درصد بیکاران را محاسبه کرد و یا بتوان بدون پرسیدن از همه مردم قبل از انتخابات، با تقریب خوبی حدس زد که رییس‌جمهور بعدی چه کسی خواهد بود. ولی در نهایت همیشه باید خطا را در محاسبات خود در نظر داشت. یکی از راه‌های کاهش خطا این است که نمونه آماری باید به اندازه کافی بزرگ باشد.

می‌توان سوالی را به طرز خاصی پرسید تا ذهنیت جواب‌دهنده به شکلی تغییر کند که جواب دلخواه ما را بدهد.

انتخاب نادرست نمونه آماری، ساده‌ترین و رایج‌ترین ترفند برای جهت‌دار و مغرضانه کردن آمار است.

تاریخ پر از تحقیقاتی است که بعدها خلاف ادعای آنها ثابت شده و یا تحقیقات دیگری، یافته‌های آنها را رد کرده‌اند.

مراقب اعمال نظرهای دلسوزانه و به‌ظاهر بی‌هزینه هم باشید. مثلا مسئول دلسوزی که با بیان اغراق‌آمیز آمارهای شوک‌آور در مورد اعتیاد یا طلاق، قصد تهییج افکار عمومی در رابطه با دردهای جامعه را دارد، از این نمونه است. اما در اکثر موارد، دلسوزی نقشی ندارد.

پنهانکاری نوعی دروغگویی است!

آیا وقتی که تعاریف متعددی از هوش وجود دارد، این همه هیاهو برای دسته‌بندی آدم‌ها و رتبه‌بندی آنها، واقعا هیاهو برای هیچ نیست؟

همیشه وقتی آماری با دقت بسیار بالایی بیان می‌شود، اثر آن دو چندان می‌شود زیرا دقت بالای اعداد، این حس را القا می‌کند که برای محاسبه این آمار، زحمت و تلاش علمی زیادی کشیده شده است. استفاده کردن از «رقم اعشار» نیز مهم‌ترین جادوگری دقت است.

نیمه پر یا نیمه خالی لیوان، هر دو یک واقعیت را نشان می‌دهند اما احساسات متفاوتی را برمی‌انگیزانند. لیوان نیمه پر، در خود حس مثبت و امیدوارانه دارد و لیوان نیمه خالی، به نوعی حس منفی و ناامیدانه‌ای را القا می‌کند.

سوییس کشوری است که فساد اداری به معنای «پارتی‌بازی» و «رشوه‌گیری» در آن بسیار پایین است اما نظام بانکداری این کشور، یکی از بزرگترین حامیان فرار مالیاتی و پولشویی در دنیا به حساب می‌آید. جالب اینکه تا سال ۲۰۰۰، رشوه به مقامات کشورهای دیگر برای پیشبرد امور، بر اساس قوانین سوییس قانونی بوده است. حالا با این اوصاف، آیا کشور سوییس، دچار «فساد» است؟

«شادی» تعریف واحدی ندارد که بتوان با آن مردم دنیا و کشورهای مختلف را رتبه‌بندی کرد. هر کسی می‌تواند تعریف خاص خود از شادی را داشته باشد و بر اساس آن نیز شاد و یا غمگین باشد.

مهم‌ترین خصوصیت نمونه آماری، «تصادفی بودن» آن است. یعنی نمونه آماری باید بدون هیچ پیش‌فرض و غرض و کاملا بر اساس تصادف انتخاب شده باشد.

یک ضرب‌المثل فارسی هست که می‌گوید «مُشت نمونه خروار است» . اما در این مورد خاص، مشت پدربزرگ خیلی کوچک‌تر از آن چیزی است که بتواند نماینده «خروار» یا همان شهر باشد.

مثلا سوییس کشوری است که فساد اداری به معنای «پارتی‌بازی» و «رشوه‌گیری» در آن بسیار پایین است اما نظام بانکداری این کشور، یکی از بزرگترین حامیان فرار مالیاتی و پولشویی در دنیا به حساب می‌آید. جالب اینکه تا سال ۲۰۰۰، رشوه به مقامات کشورهای دیگر برای پیشبرد امور، بر اساس قوانین سوییس قانونی بوده است. حالا با این اوصاف، آیا کشور سوییس، دچار «فساد» است؟ یعنی اگر «کارهای خلاف» با توجیه قانونی انجام شدند، فساد به حساب نمی‌آیند؟

همیشه نمونه یا بخش کوچکی از این جمعیت‌های آماری بزرگ برای آمارگیری انتخاب می‌شوند و آمار نیز بر اساس آن منتشر می‌شود. همین نکته نشان می‌دهد که نقش «نمونه آماری» در نتایج آماری تا چه اندازه مهم و کلیدی است و چگونه ممکن است با انتخاب نمونه آماری جهت‌دار و مغرضانه، نتایج غیرواقعی به دست آورد.

هر کسی به دلایلی کاملا شخصی و خاص خود، می‌تواند شاد باشد. یک نفر می‌تواند فقیر باشد، اما «احساس شادی» کند به این دلیل که خانواده خوبی دارد. یک نفر می‌تواند خانواده خود را از دست داده باشد، اما به واسطه موفقیت شغلی، خود را شاد بداند. ممکن است که کسی شغل خوب و ثروت زیادی داشته باشد اما به شدت تنها، غمگین و افسرده باشد. ممکن است که کسی محبوب و معروف باشد اما در اثر مشکلات خانوادگی، دچار استرس و ناراحتی باشد. همه این مثال‌ها، برای این است که نشان داده شود که «شادی» تعریف واحدی ندارد که بتوان با آن مردم دنیا و کشورهای مختلف را رتبه‌بندی کرد.

«زبان رمزآلود آمار» به دلایل مختلف استفاده می‌شود. گاه برای روشن کردن حقایق و گاه برای پوشاندن آنها. گاه برای تنویر افکار عمومی و گاه برای فریب دادن آنها. گاه برای احساساتی کردن و گاه برای عقلانی فکر کردن. گاه برای ساده‌سازی و گاه برای پیچیده کردن حقایق.

رابطه علت و معلولی، همیشه و تحت هر شرایطی برقرار نیست

هدف اصلی کتاب پیشِ رو، فراهم کردن آگاهی و دانش در حوزه آمار به زبان ساده برای مخاطب عادی بوده است تا او بتواند بدون ترس از اعداد و آمارها، آنها را ببیند، تحلیل کند و به عبارتی «سره را از ناسره تشخیص دهد» .