بریده‌هایی از کتاب چگونه با آمار دروغ بگوییم!

با پنج سوال ساده، می‌توان آمارها را تحلیل کرد و سره را از ناسره تشخیص داد. این پنج سوال عبارتند از: - سوال اول: چه کسی این حرف را می‌زند؟ - سوال دوم: از کجا خبر دارد؟ - سوال سوم: چه چیزی از قلم افتاده و پنهان شده است؟ - سوال چهارم: آیا کسی موضوع آمارگیری و یا نتیجه آن را عوض کرده است؟ سوال پنجم: آیا با عقل جور درمی‌آید؟

جز با هیاهو نمی‌توان حقیقت را پوشاند.

مثال دیگر برای شرکت سازنده دستگاه آبمیوه‌گیری خاصی بود که در تبلیغاتش اعلام می‌کرد دستگاه آبمیوه‌گیری آنها می‌تواند ۲۶ درصد آب میوه‌ها را بیشتر بگیرد. این نکته برای خانم‌های خانه‌دار که مقتصدند و به اقتصاد خانواده و همسر خود اهمیت می‌دهند، بسیار مهم است. اما دوباره نکته‌ای در اعلام این تحقیق پنهان شده است. ملاک این مقایسه، چه دستگاه آبمیوه‌گیری بوده است که آبمیوه‌گیری مورد بحث، ۲۶ درصد بهتر از آن عمل می‌کند؟ این پنهان‌کاری بی‌دلیل هم نبوده است. با انتشار جزییات تحقیق مشخص می‌شود که شرکت این ۲۶ درصد بهبود را در مقایسه با یکی از آبمیوه‌گیری‌های قدیمی و از رده خارج خود بدست آورده که کاملا برای مقایسه بی‌ربط است. به این صورت می‌شد حتی به اعدادی بهتر از ۲۶ درصد نیز دست یافت و به همین دلیل باید از شرکت محترم تشکر کنیم که این کار را نکرده و به بیان ۲۶ درصد بهبود قناعت کرده است. در حقیقت با پنهان کردن این موضوع، یک عدد بی‌ربط اما جذاب برای تبلیغ فراهم شده است.

تفکر و آگاهی دو سلاحی هستند که هیچگاه شکست نمی‌خورند.

سازمانی به نام «سازمان شفافیت بین‌الملل» برای «فساد» تعریفی ارائه کرده و برای اندازه‌گیری آن راهکاری پیشنهاد داده است. تعریف فساد بر اساس نظر این سازمان، «سوءاستفاده از قدرت محول‌شده، در جهت منافع شخصی» است.

یکی از مهم‌ترین خصوصیات زبان که هر روز به کار می‌بریم این است که بین واژه‌های زبان و مفاهیمی که قرار است آنها توضیح دهند، یک «قرارداد» برقرار است و نه یک رابطه ذاتی، یا ثابت شده و منطقی.

کاهش تورم به معنای ارزانی نیست

. وقتی «شاد بودن» ملاک، تعریف و مرز مشخصی ندارد، چگونه می‌توان کشورها را تا رقم اعشاری امتیازدهی کرد و بعد آنها را مانند کنکور رتبه‌بندی نمود؟ مثلا می‌توان مطمئن بود که مردم سوییس به نسبت مردم کشوری درگیر جنگ و قحطی در آفریقا شادترند. اما اینکه سوییسی‌ها نسبت به نروژی‌ها هم شادترند یا غمگین‌تر، مسئله واضحی نیست. حتی مقایسه آنها با ایرانی‌ها نیز سخت است و نمی‌توان حکمی قطعی داد. مثلا اکثر سوییسی‌ها به «تنها بودن» عادت دارند و تنهایی را عامل ناراحتی خود نمی‌دانند، در حالی‌که خانواده و با دیگران بودن یکی از مهم‌ترین متغیرهای شادی برای ایرانیان است.

«زبان رمزآلود آمار» به دلایل مختلف استفاده می‌شود. گاه برای روشن کردن حقایق و گاه برای پوشاندن آنها. گاه برای تنویر افکار عمومی و گاه برای فریب دادن آنها. گاه برای احساساتی کردن و گاه برای عقلانی فکر کردن. گاه برای ساده‌سازی و گاه برای پیچیده کردن حقایق. برای همین کاربرد وسیع است که دستگاه‌های عظیم آمارگیری رسمی و غیررسمی در هر کشوری به راه افتاده‌اند.

- «آمار» بیش از آن چیزی که فکر می‌کنید با زندگی روزمره ما آمیخته شده است. بنابراین، قدرت تحلیل آمارهایی که هر روز می‌شنویم، نیاز هر فرد به عنوان «افکار عمومی» ، «مشتری کالاها» و عضوی از جامعه است. - آمارها گاه به شکل درستی بیان نمی‌شوند و گاه حتی وقتی که به شکل درستی بیان می‌شوند، آنگونه که درست است، برداشت نمی‌شوند. - «زبان رمزآلود آمار» به دلایل مختلف استفاده می‌شود. گاه برای روشن کردن حقایق و گاه برای پوشاندن آنها. گاه برای تنویر افکار عمومی و گاه برای فریب دادن آنها. گاه برای احساساتی کردن و گاه برای عقلانی فکر کردن. گاه برای ساده‌سازی و گاه برای پیچیده کردن حقایق. برای تحلیل آمارها، حتما نیاز نیست متخصص آمار باشید! با چشم باز و چند تکنیک ساده که در این کتاب اشاره شده‌اند، می‌توانید حقیقت را از دل آمارها پیدا کنید.

مثلا سوییس کشوری است که فساد اداری به معنای «پارتی‌بازی» و «رشوه‌گیری» در آن بسیار پایین است اما نظام بانکداری این کشور، یکی از بزرگترین حامیان فرار مالیاتی و پولشویی در دنیا به حساب می‌آید. جالب اینکه تا سال ۲۰۰۰، رشوه به مقامات کشورهای دیگر برای پیشبرد امور، بر اساس قوانین سوییس قانونی بوده است. حالا با این اوصاف، آیا کشور سوییس، دچار «فساد» است؟ یعنی اگر «کارهای خلاف» با توجیه قانونی انجام شدند، فساد به حساب نمی‌آیند؟ این مشکل از جنس همان مشکل رتبه‌بندی کشورها بر اساس شادی و خوشبختی است

روزنامه‌ای تیتر زده بود که «آیا می‌دانید که قیمت برق چه تاثیری بر حقوق دریافتی کارکنان دارد؟» و در مقاله‌ای نشان داده شده بود که با افزایش قیمت برق در ماه گذشته در منطقه‌ای، میزان حقوق ساعتی کارگران آن منطقه افزایش یافته بود و در مقابل تعداد ساعات کار هفتگی آنها کاهش داشته است. از این اعداد نتیجه‌گیری شده بود که افزایش قیمت برق، سبب بهره‌وری بیشتر نیروی کار شده است. در حقیقت شاید این آمارها درست باشند اما همزمانی آنها ممکن است که کاملا اتفاقی بوده باشد.

«عدد خام» به تنهایی، گاهی اوقات ناقص است یکی از دلایلی که سبب می‌شود آمارهایی فاقد ارزش شوند، ارائه «عدد خام» است. منظور از عدد خام، عددی است که بدون مقایسه آن با اعداد دیگر و نمایش زیاد یا کم بودن آن بیان شود. مثلا اینکه درآمد فردی ۳ میلیون است، عددی خام است که به تنهایی چیزی راجع به زیاد بودن یا کم بودن درآمد این فرد نمی‌گوید. درآمد این فرد در حقیقت باید با درآمد افراد دیگر مقایسه شود تا تصویر بهتری از جایگاه او به دست آید. بنابراین عدد خام گاهی اوقات معنای زیادی ندارد و آمارها باید به طور سرانه و یا به ازای چیز دیگری بیان شوند.

در یک نمودار، مقیاس واحدهای محورهای افقی و عمودی باید برابر باشند، یعنی محورها نباید در جهت خاصی کشیده شده باشند.

مثال دیگر در بحبوحه جنگ ویتنام در آمریکا اتفاق افتاده است. در حقیقت، برعکس تمامی افکار عمومی آمریکا که بر علیه این جنگ بود، دوربین‌ها و نظرسنجی‌ها از مردم آمریکا چیزی جز حمایت از جنگ نمی‌شنیدند. احتمالا به این دلیل که کسی نمی‌خواسته است که علنا نظر واقعی و قلبی خود را بگوید و متهم به خیانت به کشور و سربازان وطن در جبهه جنگ شود.

هر وقت با عددی به درصد روبرو شدید، اول باید بپرسید که درصد به نسبت چه چیزی؟ و چرا آن چیز برای درصدگیری انتخاب شده است؟

«پنهانکاری» وقتی باعث شود که واقعیات و ذهنیت مخاطب عوض شود، نوعی «دروغگویی» است.

بدون آنکه خودمان متوجه باشیم، آمارها و تجارب آماری در حال شکل‌دهی به ذهنیت و تصمیمات ما هستند. البته این آمارها گاه به شکل درستی بیان نمی‌شوند و گاه حتی وقتی که به شکل درستی بیان می‌شوند، آنگونه که درست است، برداشت نمی‌شوند.

مثال بعدی را در رسانه‌ها و از زبان دولتمردان بسیار شنیده‌ایم و آن اینکه دولت توانسته رشد تورم را کاهش دهد و مثلا حتی توانسته بعد از چهار سال، آن را به صفر برساند. در حقیقت تورم خود یعنی افزایش سطح قیمت سبدی از کالاها و بنابراین خود تورم، نشانگر رشد یک شاخص است. پس «رشد تورم» یعنی «رشد افزایش سطح قیمت‌ها»

یکی از روش‌های خنثی کردن اغراض شخصی در پشت آمارها، راستی‌آزمایی آمار توسط شخص ثالث و بی‌طرف است. مثلا استاد دانشگاهی که مقاله علمی منتشر کرده است باید مقاله او بدون نام و مشخصات نویسنده، لااقل توسط دو پروفسور دیگر خوانده و تایید شود. رییس دولتی که در مورد دستاوردهای اقتصادی و سیاسی خود حرف می‌زند، باید اظهاراتش توسط موسسه‌ای بی‌طرف و غیردولتی اثبات شود. حزب و جریان مخالف دولتی که از عملکرد دولت بدگویی می‌کند، باید اظهاراتش توسط گروهی بدون منفعت سیاسی اثبات شود. آمارها و رتبه‌بندی‌های سازمان‌های بین‌المللی نیز باید از طریق مقایسه این آمار با شاخص‌های دیگر، مقایسه رتبه کشورها با هم، بررسی ترکیب تیم‌های انجام‌دهنده و روش تحقیق آنها، بازبینی مجدد شوند تا احتمال اعمال فشار کشورهای همسود در این آمارها کم شود.