بریده‌هایی از کتاب ایران بین دو کودتا

همان روز ۴ شهریور ۱۳۱۷ که دو بخش راه‌آهن سرتاسری به هم پیوست فرمان ساخت خط آهن تهران به تبریز، تهران به مشهد و تهران به یزد نیز صادر شد. پیش از سقوط رضاشاه شاخه تبریز تا زنجان پیش رفته بود. در ۱۷ اسفند ۱۳۸۸ خط آهن تهران - قزوین گشایش یافت و نخستین قطار از تهران به قزوین رفت. در روز ۱۰ آبان ۱۳۱۸ رضاشاه از راه‌آهن گرمسار به سمنان که به دست مهندسان ایرانی احداث شده بود دیدار کرد. شاخه‌های مشهد و تبریز سرانجام در سال ۱۳۳۶ تکمیل شدند. شاخه یزد نیز تا پیش از کناره‌گیری رضاشاه به کاشان رسیده بود. طول راه‌آهن سرتاسری ایران از بندر ترکمن تا بندر شاهپور نزدیک به ۱۴۰۰ کیلومتر دارای ۴۷۰۰ پل و ۲۲۴ تونل و تماماً با سرمایه داخلی که از انحصار دولتی بر قند و شکر و چند قلم کالای مصرفی دیگر به دست آمده بود - و بدون وام خارجی - ساخته شد.

عملیات ساخت راه‌آهن سرتاسری ایران در مهرماه ۱۳۰۶ آغاز شد و در شهریور ۱۳۱۷ به پایان رسید. در آغاز عملیات ساخت راه‌آهن زیر نظر مهندسان مشاور امریکایی و یک کارشناس آلمانی و با نظارت دولت ایران انجام شد، اما در بهار سال ۱۳۰۷ ش/۱۹۲۸ م ساختمان راه‌آهن به سندیکایی متشکل از یک شرکت امریکایی و سه شرکت آلمانی واگذار شد. عملیات از شمال و جنوب آغاز شده بود و مسئولیت بخش جنوبی آن به امریکاییها و مسئولیت بخش شمالی آن به آلمانها واگذار شده بود. در سال ۱۳۱۲ ش/۱۹۳۳ م یک سندیکای اسکاندیناوییایی به نام «کامپساکس» عملیات را به عهده گرفت و کار را به چند شرکت اروپایی واگذار کرد. بخشی از مصالح مورد نیاز نیز از شوروی خریداری شد. سرانجام دو بخش شمالی و جنوبی راه‌آهن ایران در تاریخ ۴ شهریور ۱۳۱۷/ ۲۶ اوت ۱۹۳۸ در منطقهٔ شازند اراک به هم رسیدند.

مدافعان مسیر شمال - جنوب به این نکته اشاره کرده‌اند که در دریای شمال و جنوب یعنی دریای مازندران و خلیج فارس را به هم متصل می‌کرد و در واقع خط آهن سرتاسری شمال - جنوب پشتوانه بسیار محکمی برای حمل و نقل دریایی ایران و توسعه آن پدید می‌آورد و به ویژه سلطه انحصاری قدرت‌های همسایه را بر تجارت مناطق شمالی و جنوبی ایران می‌شکست

بیشتر منتقدان به این نکته اشاره می‌کنند که احداث این خط آهن اهداف سیاسی و نظامی داشت و با توجه به مسیر انتخاب شده از نظر اقتصادی معقول و به صرفه نبود؛ اما در این باره باید این نکته را در نظر گرفت که در طرح اولیه از همان آغاز قرار بود که خط آهن سرتاسری ایران شاخه‌هایی به سوی شرق و غرب و مناطق مرکزی ایران داشته باشد و به شهرهای بزرگ و عمده متصل شود و همان گونه که اشاره شد کار ساخت پاره‌ای از این شاخه‌ها در دوره خود رضاشاه نه تنها آغاز شد بلکه تا حد قابل قبولی نیز پیش رفت.

طرح اتصال دو دریای شمال و جنوب ایران از طریق راه‌آهن طرحی امریکایی بود که زیر نظر مشاوران متخصص امریکایی بررسی شد و از الگویی که در خود امریکا پیاده شده و اقیانوس اطلس را در شرق آمریکا به اقیانوس آرام در غرب آن کشور متصل کرده بود، پیروی می‌کرد.

احداث راه‌آهن سرتاسری برای رضاشاه و ملّیون ایرانی آن روزگار بیشتر نوعی نیاز روانی را برآورده می‌کرد و به همین سبب بود که از نظر آنان احداث آن به هر قیمتی باید انجام می‌گرفت. گویی اجرای این طرح بسیار پرهزینه بلندپروازانه برای آنان نشان و نمادی از همه پیشرفت‌هایی بود که آرزو می‌کردند. در نظر آنان احداث راه‌آهن سرتاسری در حکم پیشرفت و استقلال و نشان‌های برای برون رفت ایران از انحطاط و عقب ماندگی و بیدار شدن آن از خواب رکود و رخوت و سستی چند صدساله بود.

اگرچه بیشتر این راه‌ها در وهله نخست به دلایل و انگیزه‌های نظامی و به ویژه در پیوند با برنامه خلع سلاح و اسکان عشایر و ایجاد امنیت ساخته شدند، اما به هر حال زیرساخت مناسبی برای توسعه اقتصادی و صنعتی فراهم آوردند. ضمن این‌که ضعف در مبانی انسجام و وحدت ملی ایران را که تا حد زیادی ناشی از پراکندگی جغرافیایی و سختی رفت و آمد و سفر مردمان نواحی مختلف بود تا حد زیادی برطرف می‌کردند. افزون بر این احداث راه‌آهن و جاده‌های شوسه و به طور کلی توسعه شبکه حمل و نقل کشور توان دولت مرکزی را برای مدیریت بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی، از قبیل سیل و زلزله و قحطی و خشکسالی، به نحو چشمگیری بالا برد.

اگرچه بیشتر این راه‌ها در وهله نخست به دلایل و انگیزه‌های نظامی و به ویژه در پیوند با برنامه خلع سلاح و اسکان عشایر و ایجاد امنیت ساخته شدند، اما به هر حال زیرساخت مناسبی برای توسعه اقتصادی و صنعتی فراهم آوردند.

احداث راه‌آهن سرتاسری برای رضاشاه و ملّیون ایرانی آن روزگار بیشتر نوعی نیاز روانی را برآورده می‌کرد و به همین سبب بود که از نظر آنان احداث آن به هر قیمتی باید انجام می‌گرفت. گویی اجرای این طرح بسیار پرهزینه بلندپروازانه برای آنان نشان و نمادی از همه پیشرفت‌هایی بود که آرزو می‌کردند.

احداث راه‌آهن باعث پیشرفت و افزایش قدرت ایران خواهد شد و برای انگلیس سودی نخواهد داشت. به زبان دیپلماسی گفته بود که احداث راه‌آهن در ایران و پیشرفت و بالندگی ملت و دولت ایران مغایر و مخالف منافع انگلیس است.

وثوق‌الدوله ضمن اشاره به وخامت اوضاع عمومی مملکت و ناکامی تلاش‌های پیشین در اصلاح امور، بر ضرورت و ناگزیری استمداد و بهره‌گیری از سرمایه‌های مالی و علمی و فنی خارجی تأکید می‌کرد و امضای قرارداد ۱۹۱۹ م را موفقیتی اساسی و بزرگ برای دولت خود به شمار می‌آورد و بر این نکته تأکید می‌کرد که ثمرهٔ این قرارداد سعادت و ترقی ایران خواهد بود. وثوق‌الدوله تا پایان عمر از تصمیم دولت خود در امضای قرارداد ۱۹۱۹ م دفاع می‌کرد و در برابر مخالفان و منتقدانی که آن قرارداد را نافی استقلال ایران و در حکم قیمومت انگلیس بر ایران می‌دانستند و وثوق‌الدوله و دیگر عاقدان قرارداد را به وطن فروشی و خیانت متهم می‌کردند، خود و دولتش را خادم حقیقی ایران عنوان می‌کرد

وثوق‌الدوله ضمن اشاره به وخامت اوضاع عمومی مملکت و ناکامی تلاش‌های پیشین در اصلاح امور، بر ضرورت و ناگزیری استمداد و بهره‌گیری از سرمایه‌های مالی و علمی و فنی خارجی تأکید می‌کرد و امضای قرارداد ۱۹۱۹ م را موفقیتی اساسی و بزرگ برای دولت خود به شمار می‌آورد و بر این نکته تأکید می‌کرد که ثمرهٔ این قرارداد سعادت و ترقی ایران خواهد بود. وثوق‌الدوله تا پایان عمر از تصمیم دولت خود در امضای قرارداد ۱۹۱۹ م دفاع می‌کرد و در برابر مخالفان و منتقدانی که آن قرارداد را نافی استقلال ایران و در حکم قیمومت انگلیس بر ایران می‌دانستند و وثوق‌الدوله و دیگر عاقدان قرارداد را به وطن فروشی و خیانت متهم می‌کردند، خود و دولتش را خادم حقیقی ایران عنوان می‌کرد

وثوق‌الدوله ضمن اشاره به وخامت اوضاع عمومی مملکت و ناکامی تلاش‌های پیشین در اصلاح امور، بر ضرورت و ناگزیری استمداد و بهره‌گیری از سرمایه‌های مالی و علمی و فنی خارجی تأکید می‌کرد و امضای قرارداد ۱۹۱۹ م را موفقیتی اساسی و بزرگ برای دولت خود به شمار می‌آورد و بر این نکته تأکید می‌کرد که ثمرهٔ این قرارداد سعادت و ترقی ایران خواهد بود. وثوق‌الدوله تا پایان عمر از تصمیم دولت خود در امضای قرارداد ۱۹۱۹ م دفاع می‌کرد و در برابر مخالفان و منتقدانی که آن قرارداد را نافی استقلال ایران و در حکم قیمومت انگلیس بر ایران می‌دانستند و وثوق‌الدوله و دیگر عاقدان قرارداد را به وطن فروشی و خیانت متهم می‌کردند، خود و دولتش را خادم حقیقی ایران عنوان می‌کرد

«سیاست شرکت نفت در ایران روش استعماری دارد و به استقلال ایران لطمه وارد می‌آورد، زیرا شرکت به‌وسیلهٔ پرداخت‌هایی که به بختیاری‌ها و عرب‌های خوزستان می‌نماید تا اموال وی را حفظ نمایند، قدرت حکومت مرکزی را متزلزل می‌سازد و حکومت‌های خانخانی و ایلی را ترویج می‌نماید...»

کوتاه سخن این‌که در ایران آن روزگار از «جامعه مدنی» که وجود آن پیش شرط لازم پیدایش و پایداری مردم سالاری و لوازم و الزامات گونه گون آن است، چندان خبری نبود. بنابراین نه ساختارهای مادی اقتصادی و اجتماعی جامعه ایران و نه ساختارها و شرایط معنوی (فکری و فرهنگی آن برای پایدار کردن روند رشد آزادی و مردم سالاری برخاسته و برآمده از انقلاب مشروطه و حفاظت و پاسداری از دستاوردهای آن چندان آماده نبود.

ایران در حالی انقلاب مشروطه را برپا کرد و نخستین گام را در راه دراز و دشوار آزادی و مردم سالاری و تجدد و توسعه سیاسی برداشت که جامع‌های سنتی از نظر فکری و فرهنگی، و عقب مانده و وابسته از نظر