بریده‌هایی از کتاب ایران بین دو کودتا

سلطنت با تکیه بر «توانمندی نهادی» خود می‌توانست بر موقعیت و سرنوشت همه نخبگان کشور تأثیر بگذارد. این عاملی بود که نقش تعیین کنندهای در جایگاه و موقعیت نهاد سلطنت و دربار داشت

قانون اساسی قدرت بیش از حد به مجلس داده شده بود و ترتیباتی برای انحلال آسان و مستقیم آن از سوی شاه در نظر گرفته نشده بود. هدف این بود که از زیاده روی‌های سلطنت جلوگیری شود و دولت (قوه مجریه) و همه امور دولتی نیز زیر نظارت قرار گیرد. فرض بر این بود که چنین مجلسی کانون همبستگی ملی و در برابر فشارهای داخلی و خارجی استوار خواهد بود. با این همه قدرت و اقتدار بیش از اندازه مجلس، ناتوانی و سستی دولت را در پی آورد.

اصلاحات دورهٔ رضاشاه اگرچه به تقویت و استواری بنیان‌های فرهنگی و اجتماعی ناسیونالیسم ایرانی انجامید؛ اما به بهای توقف رشد و توسعه سیاسی و سرکوب همه مظاهر آرمان‌های دموکراتیک انجام شد. شیوه حکومت او راه مدیریت مبتنی بر شایسته سالاری را مسدود کرد. قدرت سیاسی در دوره او به طور کامل از سوی دربار غصب شد. با سقوط او آرمان احیای مشروطه شکل گرفت و بر فضای فکری و سیاسی ایران چیره شد.

شخص رضاشاه نیز در خصوص زبان فارسی تعصبی ویژه داشت و از روزگار پیش از پادشاهی، از زمان وزارت جنگ، به ضرورت اصلاح و تقویت زبان توجه داشت. چنان که بر پایهٔ مادهٔ ۵ حکم ۱۴ دی ماه ۱۳۰۰ ش پاره‌ای اسامی و اصطلاحات نظامی اروپایی رایج در زبان فارسی به اسامی و اصطلاحات فارسی و عربی تغییر یافت.

بند ناف دانشگاه ایرانی را با تقلید، سیاست، قدرت زدگی و ایدئولوژی زدگی بریدند. با این حال نمی‌توان و نباید از جنبه‌های مثبت و درخشان این پدیده مدرن و آثار و دستاوردهای پراهمیت آن در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی غفلت کرد. به ویژه باید به آثار و پیامدهای پیدایش قشر یا گروه اجتماعی جدیدی به نام دانشجو توجه کرد. قشر دانشجو در تحولات سیاسی دهه‌های ۲۰ ش و پس از آن نقش و تأثیر بسیار پررنگی داشت. اعتراضات دانشجویی از همان دورهٔ رضاشاه آغاز شد و دانشجویان توانستند در سال‌های ۱۳۱۳، ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ چند اعتصاب موفق را برپا کنند.

دانشگاه تهران با انگیزه‌ها و اهداف و خواسته‌های سیاسی، و نه صرفاً علمی و فرهنگی، پایه گذاری شد و شخص رضاشاه به دانشگاه فقط به عنوان ابزاری برای پرورش و تأمین نیروهای انسانی مورد نیاز برنامه‌های نوسازانه خود، که فراتر از آن به عنوان ابزاری برای کسب مشروعیت و جلب حمایت گسترده از رژیم خود نگاه می‌کرد.

طرح اتصال دو دریای شمال و جنوب ایران از طریق راه‌آهن طرحی امریکایی بود که زیر نظر مشاوران متخصص امریکایی بررسی شد و از الگویی که در خود امریکا پیاده شده و اقیانوس اطلس را در شرق آمریکا به اقیانوس آرام در غرب آن کشور متصل کرده بود، پیروی می‌کرد.

احداث راه‌آهن سرتاسری برای رضاشاه و ملّیون ایرانی آن روزگار بیشتر نوعی نیاز روانی را برآورده می‌کرد و به همین سبب بود که از نظر آنان احداث آن به هر قیمتی باید انجام می‌گرفت. گویی اجرای این طرح بسیار پرهزینه بلندپروازانه برای آنان نشان و نمادی از همه پیشرفت‌هایی بود که آرزو می‌کردند. در نظر آنان احداث راه‌آهن سرتاسری در حکم پیشرفت و استقلال و نشان‌های برای برون رفت ایران از انحطاط و عقب ماندگی و بیدار شدن آن از خواب رکود و رخوت و سستی چند صدساله بود.

اگرچه بیشتر این راه‌ها در وهله نخست به دلایل و انگیزه‌های نظامی و به ویژه در پیوند با برنامه خلع سلاح و اسکان عشایر و ایجاد امنیت ساخته شدند، اما به هر حال زیرساخت مناسبی برای توسعه اقتصادی و صنعتی فراهم آوردند. ضمن این‌که ضعف در مبانی انسجام و وحدت ملی ایران را که تا حد زیادی ناشی از پراکندگی جغرافیایی و سختی رفت و آمد و سفر مردمان نواحی مختلف بود تا حد زیادی برطرف می‌کردند. افزون بر این احداث راه‌آهن و جاده‌های شوسه و به طور کلی توسعه شبکه حمل و نقل کشور توان دولت مرکزی را برای مدیریت بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی، از قبیل سیل و زلزله و قحطی و خشکسالی، به نحو چشمگیری بالا برد.

احداث راه‌آهن سرتاسری برای رضاشاه و ملّیون ایرانی آن روزگار بیشتر نوعی نیاز روانی را برآورده می‌کرد و به همین سبب بود که از نظر آنان احداث آن به هر قیمتی باید انجام می‌گرفت. گویی اجرای این طرح بسیار پرهزینه بلندپروازانه برای آنان نشان و نمادی از همه پیشرفت‌هایی بود که آرزو می‌کردند.

احداث راه‌آهن باعث پیشرفت و افزایش قدرت ایران خواهد شد و برای انگلیس سودی نخواهد داشت. به زبان دیپلماسی گفته بود که احداث راه‌آهن در ایران و پیشرفت و بالندگی ملت و دولت ایران مغایر و مخالف منافع انگلیس است.

«سیاست شرکت نفت در ایران روش استعماری دارد و به استقلال ایران لطمه وارد می‌آورد، زیرا شرکت به‌وسیلهٔ پرداخت‌هایی که به بختیاری‌ها و عرب‌های خوزستان می‌نماید تا اموال وی را حفظ نمایند، قدرت حکومت مرکزی را متزلزل می‌سازد و حکومت‌های خانخانی و ایلی را ترویج می‌نماید...»

کوتاه سخن این‌که در ایران آن روزگار از «جامعه مدنی» که وجود آن پیش شرط لازم پیدایش و پایداری مردم سالاری و لوازم و الزامات گونه گون آن است، چندان خبری نبود. بنابراین نه ساختارهای مادی اقتصادی و اجتماعی جامعه ایران و نه ساختارها و شرایط معنوی (فکری و فرهنگی آن برای پایدار کردن روند رشد آزادی و مردم سالاری برخاسته و برآمده از انقلاب مشروطه و حفاظت و پاسداری از دستاوردهای آن چندان آماده نبود.

ایران در حالی انقلاب مشروطه را برپا کرد و نخستین گام را در راه دراز و دشوار آزادی و مردم سالاری و تجدد و توسعه سیاسی برداشت که جامع‌های سنتی از نظر فکری و فرهنگی، و عقب مانده و وابسته از نظر