بریده‌هایی از کتاب آدم شدن چه مشکل! (خودسازی و تربیت نفس در کلام و آثار امام خمینی(ره))

«ألا بِذِکرِ اللّهِ تَطمَئِنُّ القُلُوب». گویی فرماید: توّجه توّجه! به ذکر او فرو رو، تا قلبت که سرگشته و حیرت‌زده از این سو به آن سو و از این شاخه به آن شاخه پرواز می‌کند، طمأنینه حاصل کند.

ای عزیز! بکوش تا صاحب «عزم» و دارای اراده شوی، که خدای نخواسته اگر بی‌عزم از این دنیا هجرت کنی، انسان صوری بی‌مغزی هستی که در آن عالم به صورت انسان محشور نشوی،

از اول هر قدمی که برای علم برمی‌دارید، همان‌قدر یک قدم هم برای تقوا بردارید، برای تهذیب نفس بردارید، برای این‌که هوای نفس را کم کنید بردارید.

از خداوند تبارک و تعالی در خلوات بخواه که تو را در این مقصد همراهی فرماید. و رسول اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) و اهل بیت او را شفیع قرار ده که خداوند به تو توفیق عنایت فرماید و از تو دستگیری نماید در لغزش‌هایی که در پیش داری، زیرا که انسان در ایام حیات لغزشگاه‌های عمیقی دارد که ممکن است در آن واحد به پرتگاه هلاکت چنان افتد که دیگر نتواند از برای خود چاره بکند، بلکه در صدد چاره‌جویی هم بر نیاید، بلکه شاید شفاعت شافعین هم شامل حال او نشود؛ نعوذباللّه منها.

ای عزیز! بکوش تا صاحب «عزم» و دارای اراده شوی، که خدای نخواسته اگر بی‌عزم از این دنیا هجرت کنی، انسان صوری بی‌مغزی هستی که در آن عالم به صورت انسان محشور نشوی، زیرا که آن عالم محل کشف باطن و ظهور سریره است. و جرئت بر معاصی کم‌کم انسان را بی‌عزم می‌کند، و این جوهر شریف را از انسان می‌رباید. استاد معظّم ما (دام‌ظلّه) می‌فرمودند: بیشتر از هرچه، گوش کردن به تغنّیات سلب اراده و عزم از انسان می‌کند.

بدان که هیچ راهی در معارف الهیه پیموده نمی‌شود مگر آن‌که ابتدا کند انسان از ظاهر شریعت. و تا انسان متأدّب به آداب شریعت حقه نشود، هیچ‌یک از اخلاق حسنه از برای او به حقیقت پیدا نشود، و ممکن نیست که نور معرفت الهی در قلب او جلوه کند و علم باطن و اسرار شریعت از برای او منکشف شود.

عزمی که مناسب با این مقام است عبارت است از بناگذاری و تصمیم بر ترک معاصی، و فعل واجبات، و جبران آن‌چه از او فوت شده در ایام حیات، و بالاخره عزم بر این‌که ظاهر و صورت خود را انسان عقلی و شرعی نماید که شرع و عقل به حسب ظاهر حکم کنند که این شخص انسان است.

تفکر در این مقام عبارت است از آن‌که انسان لااقل در هر شب و روزی مقداری ـ وَلو کم هم باشد ـ فکر کند در این‌که آیا مولای او که او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از برای او فراهم کرده، و بدن سالم و قوای صحیحه، که هر یک دارای منافعی است که عقل هرکس را حیران می‌کند، به او عنایت کرده، و این همه بسط بساط نعمت و رحمت کرده، و از طرفی هم این همه انبیاء فرستاده، و کتاب‌ها نازل کرده و راهنمایی‌ها نموده و دعوت‌ها کرده، آیا وظیفهٔ ما با این مولای مالک‌الملوک چیست؟ آیا تمام این بساط فقط برای همین حیات حیوانی و اداره کردن شهوت است که با تمام حیوانات شریک هستیم، یا مقصود دیگری در کار است؟

دو نفر که این عمل را می‌بینند یکی از این‌ها [که] با این [فاعل عمل] دشمن است، این عمل [او] را بد می‌بیند و یکی از آن‌ها که با این دوست است، این عمل را خوب می‌بیند. عمل از یک آدم است، در یک وقت است، در یک محیط است، در یک شرایط است، همهٔ چیزهایش با هم مجتمع است، لکن برای آن گرفتاری که بیننده دارد، آن عدم آزادی که بیننده دارد و اسیر هوای نفس است، این عمل را عیناً خوب می‌بیند، اگر با آن آدم خوب باشد، و این عمل را عیناً بد می‌بیند، چنان‌چه با آن آدم بد باشد

از حبّ نفس است که حبّ به جاه، حبّ به مقام، حبّ به مال و حب به همهٔ انگیزه‌های شهوانی پیدا می‌شود.

اگر این علم و عمل ما نافع بود، در ما که سال‌های سال است دنبال آن هستیم باید تأثیر واضحی کرده باشد و در اخلاق و اطوار ما تفاوتی حاصل شده باشد. چه شده است که علم و عمل چهل پنجاه‌سالهٔ ما در قلوب ما اثر ضد بخشیده و دل‌های ما را از سنگ خارا سخت‌تر کرده؟

اگر این را بفهمد و باورش بیاید که هیچ نیست [و] هرچه هست او است، اگر «هیچ نیست» خودش را باورش بیاید «عرف ربّه»، پروردگارش را می‌شناسد.

تو خودخواهی این‌قدر نداشته باش، تو ارادهٔ خود را تسلیم حق کن، ذات مقدس هم تو را مظهر ارادهٔ خود می‌فرماید. تو را متصرّف در امور خود قرار می‌دهد، مملکت ایجاد را در آخرت در تحت قدرت تو قرار می‌دهد.

[پس] از اول هر قدمی که برای علم برمی‌دارید، همان‌قدر یک قدم هم برای تقوا بردارید، برای تهذیب نفس بردارید، برای این‌که هوای نفس را کم کنید بردارید.

در لسان انبیاء و در لسان اولیای خدا و در رأس آن‌ها، قرآن کریم و رسول اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) ارزش به علم و تقوا است. میزان، ارزش این دو خاصه است: علم و تقوا توأماً.

باطن صراط مستقیم در این جهان است. چه بسیار راه دقیق و ظلمانی است و چه مشکل است عبور از آن برای ما واماندگان.

ما نیز تا در حجاب خودی هستیم و خودبین و خودخواه هستیم، شیطانی هستیم و از محضر رحمان مطرود؛ و چه مشکل است شکستن این بت بزرگ که مادر بت‌ها است!

می‌دانی شیطان با پدربزرگ ما آدم (صفی‌اللّه) چه کرد؟ او را از جوار حق فرو کشید و پس از وسوسهٔ شیطان و نزدیکی به شجره ـ که شاید نفس باشد یا بعض مظاهر آن ـ فرمان «اهبِطُوا» رسید و منشأ همهٔ فسادها و عداوت‌ها شد. آدم (علیه‌السّلام) با دستگیری حق‌تعالی توبه کرد و خداوند او را صفی خود فرمود. من و تو نیز که مبتلای به شجرهٔ ابلیسیه هستیم باید توبه کنیم و از حق (جلّ‌وعلا) در خلوت و جلوت بخواهیم با استغاثه، که دست گیرد به هر وسیله که خواهد و ما را نیز به توبه رساند، بلکه از اصطفاء آدمی بهره‌ای گیریم. و این نتواند بود مگر با مجاهدت و ترک شجرهٔ ابلیس با همهٔ شاخه‌ها و اوراق و ریشه‌های آن، که در وجود ما منتشر و هر روز محکم‌تر و توسعه‌دارتر می‌شود.

«مادر بت‌ها بتِ نفس شماست»، تا این بت بزرگ و شیطان قوی از میان برداشته نشود، راهی به سوی او (جلّ‌وعلا) نیست، و هیهات که این بت شکسته و این شیطان رام گردد.

من به تو توصیه می‌کنم که اول قدم، بیرون آمدن از حجاب ضخیم انکار است که مانع هر رشد و هر قدم مثبت است. این قدم، کمال نیست لکن راه‌گشای به سوی کمال است. چنان‌چه «یَقظِه» را که در منازل سالکان، اول منزل محسوب شده است، از منازل نتوان شمرد، بلکه مقدمه و راه‌گشای منازل سالکین است.