بریده‌هایی از کتاب بازی بخت

مرتون میلر، اقتصاددان برندهٔ جایزهٔ نوبل، که البته هیچ نسبتی هم با بیل میلر ندارد، نوشته است: «اگر ده‌هزار نفر به بهای سهام در بازار بنگرند و بکوشند سهام برنده را انتخاب کنند، یک نفر از آن ده‌هزار نفر، از روی شانس محض، برنده می‌شود، و تمام داستان همین است. این یک بازی است. نوعی عملیات شانسی است. ولی مردم فکر می‌کنند دارند کاری هدفمند انجام می‌دهند، حال‌آنکه درحقیقت این‌طور نیست.»(۲۹)

این در سرشت بشر است که دنبال الگو بگردد، و وقتی آن را یافت، معنایی برایش قائل شود. کانمن و تورسکی بسیاری از میان‌برهایی را که ما هنگام یافتن الگو در میان داده‌ها، و هنگام داوری در موقعیت‌های مبهم به کار می‌بریم کاویده‌اند. آنان از این میان‌برها با اصطلاح چابک‌یابی یاد می‌کنند. چابک‌یابی درمجموع مفید است اما همان‌طور که روش پردازش اطلاعات دیداری‌مان گاهی ما را به توهم دیداری می‌افکند، چابک‌یابی نیز ما را به خطای ساختارمند دچار می‌کند. کانمن و تورسکی این خطاها را گرایه نام داده‌اند. همهٔ ما چابک‌یابی می‌کنیم، و همگی نیز از گرایه‌ها رنج می‌بریم. توهمات دیداری در تجربیات هرروزهٔ ما نقش پررنگی ندارند، حال‌آنکه گرایه‌های شناختی نقش بسیار مهمی در تصمیم‌گیری انسان ایفا می‌کنند.

چنان‌که در دیباچه گفته شد، حرکتی که در نقاط گوناگون مسیر جهتش پیوسته به‌صورت بختی تغییر کند گاهی به استعاره گام‌زنی مستانه نامیده می‌شود. وجه تسمیهٔ این عنوان بر هرکسی که زمانی کمی زیاده‌روی کرده باشد روشن است (ریاضی‌دان‌ها و دانشمندان هشیارتر به این حرکت می‌گویند گام‌زنی بختی).

بنا بر آموزه‌های مسیحیت آن عصر، اندیشیدن به موضوع مرگ صحیح نبود و کوشش برای یافتن قوانین حاکم بر این رخداد مهم زندگی نوعی حرمت‌شکنی به شمار می‌آمد، چه، اگر شخصی از عفونت ریه می‌مرد، یا از درد شکم جان می‌داد، یا جمجمه‌اش در برابر تکانهٔ حاصل از اصابت قلوه‌سنگی تاب نمی‌آورد و مغزش متلاشی می‌شد، دلیل واقعی مرگ او خواست خدا بود، نه چیزی دیگر. قرن‌ها طول کشید تا آن نگرش جبرگرایانه رفته‌رفته جایش را به دیدگاه مخالف داد، دیدگاهی که بر پایهٔ آن، با مطالعهٔ الگوهای منظم طبیعت و جامعه، قدرت خداوند را به چالش نمی‌کشیم اما با شیوه‌های اعمال قدرت او آشنا می‌شویم.

نمودار زنگوله‌ای به توزیع نرمال معروف است. البته گاهی هم با عنوان توزیع گاوسی از آن یاد می‌شود (این وجه تسمیه را بعداً شرح می‌دهم). توزیع نرمال درواقع یک منحنی واحد نیست بلکه خانواده‌ای از منحنی‌هاست که در آن موقعیت و شکل خاص هر منحنی با دو عدد مشخص می‌شود که یکی از آنها جای نقطهٔ اوج نمودار را روی محور افقی مشخص می‌کند و دیگری پهنای نمودار را.

بن‌مایهٔ نظریهٔ اندازه‌گیری حکمی است که می‌گوید پراکندگی خطا از یک قانون عمومی پیروی می‌کند. این قانون به قانون خطا هم شهرت پیدا کرده است. معنای مرموز نهفته در این حکم این است که هرگاه مجموعه‌ای از شرایط عمومی برقرار باشند، با استفاده از فقط یک تحلیل ریاضی می‌شود مقدار واقعی کمیتی را از روی مقادیر اندازه‌گیری‌شدهٔ آن به دست آورد.

کلید فهم بختانگی، و درواقع تمامی مسائل ریاضی، این نیست که بتوانیم بی‌درنگ پاسخ هر سؤالی را به‌طور شهودی از آستین بیرون بیاوریم، بلکه در این است که ابزار لازم را برای پیدا کردن پاسخ در آستین داشته باشیم.

کلید فهم بختانگی، و درواقع تمامی مسائل ریاضی، این نیست که بتوانیم بی‌درنگ پاسخ هر سؤالی را به‌طور شهودی از آستین بیرون بیاوریم، بلکه در این است که ابزار لازم را برای پیدا کردن پاسخ در آستین داشته باشیم.

پند این نکته این است که اگر مردم را با تحلیل توانمندی‌هایشان بسنجیم به نتایج معتبرتری می‌رسیم تا با نگاه به دستاوردشان در روی تابلو. به قول برنولی: «اعمال بشر نباید از روی نتایج آنها داوری شود.»(۱۹)

پند این نکته این است که اگر مردم را با تحلیل توانمندی‌هایشان بسنجیم به نتایج معتبرتری می‌رسیم تا با نگاه به دستاوردشان در روی تابلو. به قول برنولی: «اعمال بشر نباید از روی نتایج آنها داوری شود.»(۱۹)

ریچارد فاینمن، فیزیک‌دان بلندپایهٔ آمریکایی، یک بار به من گفت در رشتهٔ فیزیک هرگز با صرف خواندن فرمولی که کس دیگری استخراج کرده گمان نکن مطلب را فهمیده‌ای؛ تنها راه برای درک واقعی هر نظریه این است که خودت فرمولش را استخراج کنی (شاید هم به این نتیجه برسی که غلط است!)

این گفتار، ما را می‌رساند به دومین قانون این مبحث، قانون ترکیب احتمالات: هرگاه دو رویداد الف و ب مستقل از یکدیگر امکان وقوع داشته باشند، آن‌گاه احتمال اینکه هم الف و هم ب رخ بدهند برابر است با حاصل‌ضرب احتمال وقوع هریک از آنها به‌تنهایی.

چنین رویکردی به ریاضیات، جای شگفتی نیست که با وجود پرورش چهره‌های تابناکی چون ارشمیدس، دیوفانتوس، اقلیدس، ائودوکسوس، فیثاغورس، و تالس در دامن ریاضیات یونان، در روم حتی یک چهرهٔ شاخص در این رشته نمی‌بینیم. (۱۲) در فرهنگ رومی جنگ و آسایش در کانون توجه بود، نه حقیقت و زیبایی.

درحقیقت، به همان میزانی که در کتاب‌های درسی یونانی اثبات تشابه مثلث‌های انتزاعی در کانون توجه قرار داشت، در کتاب درسی رومی تمرکز بر این بود که در میدان جنگ، وقتی دشمن در آن سوی رود صف زده است، چگونه می‌توانی پهنای رود را محاسبه کنی.

اگر اطلاعاتی که دربارهٔ چیزی به ما داده می‌شود با تصویر ذهنی ما از آن چیز جور باشد، آن‌گاه هرچه جزئیات بیشتری در روایت بیاید روایت باورپذیرتر می‌نماید و ما آن را محتمل‌تر می‌پنداریم هرچند افزایش جزئیات نه‌چندان قطعی موجب نامحتمل‌تر شدن آن بشود. این ناسازگاری میان منطق احتمالات و ارزیابی مردم از رویدادهای نامحتمل موجب جلب علاقهٔ کانمن و تورسکی شد از این جهت که این امر ممکن است به داوری‌های ناعادلانه یا نادرست در موقعیت‌های خاصی در زندگی واقعی بینجامد. از دو گزارهٔ زیر کدام محتمل‌تر است؟ - متهم پس از یافتن جسد صحنهٔ جرم را ترک کرده است. - متهم پس از یافتن جسد صحنهٔ جرم را ترک کرده چون ترسیده آن جنایت هولناک به گردن او بیفتد.

توانمندی یکی از عواملی است که شانس موفقیت را افزایش می‌دهد، اما ارتباط میان عمل و نتیجه آن‌قدرها که ما گمان می‌کنیم مستقیم نیست. به همین دلیل است که به‌آسانی نمی‌توان گذشته را درک و آینده را پیش‌بینی کرد اما به سود ماست که در نگاه به گذشته و آینده از تبیین‌های خرافی بپرهیزیم.

بسیاری از موفقیت‌های زندگی ما، چه ریز چه درشت، در شغل، در سرمایه‌گذاری، و در تصمیمات مربوط به زندگی، به میزانی که حاصل مهارت و آمادگی و سخت‌کوشی‌اند، به شانس نیز بستگی دارند. بنابراین، واقعیتی که ما برداشت می‌کنیم بازتاب مستقیم افراد یا شرایط پدیدآورندهٔ آن واقعیت نیست بلکه تصویری است آمیخته به جلوه‌های شانس ناشی از نیروهای غیرقابل پیش‌بینی و پرافت‌وخیز بیرونی.

از خلق رمانی درخشان (یا تراش قطعه‌ای جواهر، یا پخت کلوچه‌ای شکلاتی) تا فروش انبوه آن رمان (یا جواهر یا کلوچه) در هزاران هزار فروشگاه دره‌ای عظیم و عمیق فاصله است، دره‌ای انباشته از شانس و عدم قطعیت. به همین دلیل است که در هر رشته‌ای، مردمان موفق کمابیش در همه‌جا یک وجه مشترک خاص دارند و آن این است که دست برنمی‌دارند.

از خلق رمانی درخشان (یا تراش قطعه‌ای جواهر، یا پخت کلوچه‌ای شکلاتی) تا فروش انبوه آن رمان (یا جواهر یا کلوچه) در هزاران هزار فروشگاه دره‌ای عظیم و عمیق فاصله است، دره‌ای انباشته از شانس و عدم قطعیت. به همین دلیل است که در هر رشته‌ای، مردمان موفق کمابیش در همه‌جا یک وجه مشترک خاص دارند و آن این است که دست برنمی‌دارند.

شنا کردن خلاف جریان شهود انسانی دشوار است. چنان‌که خواهیم دید، ذهن انسان طوری ساخته شده که برای هر رویدادی دنبال یک علت مشخص بگردد، و ازاین‌رو به‌سختی می‌تواند تأثیر عوامل نامربوط یا تصادفی را بپذیرد. بنابراین نخستین گام این است که به یاد داشته باشیم موفقیت یا شکست گاهی نه حاصل مهارت بالاست، و نه حاصل ناتوانی شدید، بلکه به قول آرمن آلچیانِ اقتصاددان حاصل «شرایط اتفاقی» است. (۴) فرایندهای بختی در تاروپود طبیعت بافته شده‌اند و در زندگی روزانه به‌وفور دیده می‌شوند ولی مردم آنها را درک نمی‌کنند یا اهمیت چندانی به آنها نمی‌دهند.