بریده‌هایی از کتاب بازی بخت

نردبانی با پله‌های بختی و پیامدهای ناخواسته ابزار موفقیت خیلی‌ها بوده است، نه‌فقط در شغل و حرفه، بلکه در زندگی عشقی، سرگرمی، و روابط دوستانه با دیگران. درواقع این شیوه بیشتر قاعده است تا استثنا.

من معتقدم برنامه ریختن مهم است، به شرط اینکه با چشم باز صورت بگیرد. اما از این مهم‌تر، تجربهٔ مادرم به من آموخته که ما باید بخت خوبی را که داریم تشخیص بدهیم و قدرش را بدانیم و آن دسته از رویدادهای بختی را که در موفقیت ما نقش دارند بشناسیم. همچنین به من آموخته که آن دسته از رویدادهای اتفاقی را که ممکن است برای ما رنج‌آور باشند بپذیریم. از همه مهم‌تر، به من یاد داده که جای خالی بخت بد را قدر بدانم، جای خالی رویدادهایی را که می‌توانسته‌اند ما را زمین بزنند، جای خالی بیماری، جنگ، قحطی، و جای خالی رویدادهایی را که رخ نداده‌اند، یا هنوز رخ نداده‌اند.

از همه بالاتر، آموخته‌ام همچنان پیش بروم زیرا بهترین خبر این است که چون پای شانس در میان است یک عامل مهم موفقیت در اختیار ماست و آن‌هم تعداد دفعاتی است که توپ می‌زنیم، دفعاتی که شانس را می‌آزماییم، و دفعاتی که فرصتی را شکار می‌کنیم. حتی قاپ باردار بدنشین هم گاهی اوقات خوش می‌نشیند. یا به قول توماس واتسون پیش‌کسوت آی‌بی‌ام: «اگر دنبال موفقیتی، دفعات شکست خودت را دوبرابر کن.»

ما از اثر شانس در زندگی غافل می‌شویم زیرا وقتی جهان را ارزیابی می‌کنیم مایلیم چیزی را ببینیم که انتظارش را داریم. درواقع ما میزان موفقیت افراد را معیار داوری دربارهٔ میزان استعداد آنها می‌گیریم و سپس از روی این رابطه، که درحقیقت فقط یک هم‌بستگی است، حسی را در خودمان تقویت می‌کنیم که درحقیقت نه از جنس رابطهٔ هم‌بستگی بلکه از جنس رابطهٔ علت‌ومعلولی است میان استعداد و موفقیت. به همین دلیل است که گاهی به دو نفر که از نظر توانمندی چندان تفاوتی ندارند اما یکی از آنها از دیگری خیلی موفق‌تر است به دیدی کاملاً متفاوت می‌نگریم.

لرنر با درک این نکته که «اگر کسی باور کند ارتباط میان تلاش و پاداش شانسی است کمتر خودش را درگیر فعالیت بلندمدت می‌کند»(۱۵) نتیجه گرفت مردم «برای اجتناب از پریشان‌خاطری خودشان هم که شده» دوست دارند، بیش از میزان واقعی، بپذیرند موفقیت حاصل توانمندی است. (۱۶) این یعنی ما میل داریم استعداد ستارگان سینما را بیش از استعداد کسانی بدانیم که مشتاق‌اند ستاره بشوند؛ و دوست داریم فکر کنیم ثروتمندترین مردم در جهان باید باهوش‌ترین آنها هم باشند.

وقتی گذشتهٔ خودمان را هم زیر ذره‌بین می‌گذاریم متوجه می‌شویم بسیاری از رویدادهای مهم زندگی‌مان، ازجمله مثلاً انتخاب شریک زندگی، یا شغل و حرفهٔ ما، می‌توانسته براثر رویدادهای خیلی جزئی مانند ملاقات اتفاقی با این شخص یا آن شخص، یا پیش آمدن فرصت‌های شغلی به‌صورت کاملاً اتفاقی از بیخ و بن به شکل دیگری رقم بخورد.

بیکنِ فیلسوف در سال ۱۶۲۰: «قوهٔ فهم بشر، همین‌که به باوری برسد، نمونه‌هایی را که در تأیید آن باور باشند گرد می‌آورد، و حتی اگر نمونه‌های خلاف آن باور پرشمارتر و وزین‌تر باشند، آنها را یا نمی‌بیند، یا انکار می‌کند تا خدشه‌ای بر آن باور وارد نیاید.»(۴۶)

وقتی ما در چنگال توهم گرفتاریم، یا بر همین قیاس وقتی فکر جدیدی به ذهنمان می‌رسد، به‌جای اینکه دنبال راه‌های ابطال فکر خودمان باشیم معمولاً می‌کوشیم درست بودن آنها را به اثبات برسانیم. روان‌شناسان به این می‌گویند گرایهٔ تأییدجویی. این گرایه به توانمندی ما برای رهایی از تفسیر نادرست بخت خدشهٔ بزرگی وارد می‌کند.

برونو بتلهایمِ روان‌شناس از روی تجربیات شخصی خودش می‌گوید: «زنده ماندن در اردوگاه‌های کار اجباری نازی‌ها بستگی داشت به اینکه شخص، در محیطی که در آن به نظر می‌رسد همهٔ درها بسته است، این توانایی را داشته باشد که زمینه‌ای فراهم آورد تا حس کند اختیار برخی از جنبه‌های زندگی در دست خودش است.»(۳۳)

ولی ما در تمامی عرصه‌های زندگی این زنجیره‌ها و دیگر الگوهای خاص موفقیت و شکست را می‌بینیم. گاهی روی دور شکستیم، گاهی روی دور موفقیت. در هر دو حالت، مهم این است که در زندگی شخص خودمان همواره درازمدت را در نظر داشته باشیم و این را درک کنیم که زنجیره‌ها و سایر الگوهای مشابه که بختی به نظر نمی‌آیند درحقیقت ممکن است حاصل بخت محض باشند. هنگام ارزیابی وضعیت دیگران نیز مهم است یادمان باشد که در میان گروه‌های بزرگ مردم اگر یکی از ایشان زنجیرهٔ بلندی از موفقیت یا شکست را تجربه نکند باید تعجب کنیم نه برعکس.

ولی ما در تمامی عرصه‌های زندگی این زنجیره‌ها و دیگر الگوهای خاص موفقیت و شکست را می‌بینیم. گاهی روی دور شکستیم، گاهی روی دور موفقیت. در هر دو حالت، مهم این است که در زندگی شخص خودمان همواره درازمدت را در نظر داشته باشیم و این را درک کنیم که زنجیره‌ها و سایر الگوهای مشابه که بختی به نظر نمی‌آیند درحقیقت ممکن است حاصل بخت محض باشند. هنگام ارزیابی وضعیت دیگران نیز مهم است یادمان باشد که در میان گروه‌های بزرگ مردم اگر یکی از ایشان زنجیرهٔ بلندی از موفقیت یا شکست را تجربه نکند باید تعجب کنیم نه برعکس.

کارشناسان اغلب از «قانون ده‌ساله» سخن می‌گویند؛ به این معنا که در اکثر زمینه‌ها، برای رسیدن به قله‌های بلند موفقیت، دست‌کم یک دهه سخت‌کوشی و تمرین و پشتکار لازم است. شاید بر ما گران بیاید که بخواهیم فکر کنیم تلاش و شانس به همان اندازهٔ استعداد ذاتی لازمهٔ موفقیت‌اند. اما از نظر من این نکته انگیزه‌آور است چون هرچند ما در شکل گرفتن ساختار ژنتیک خودمان نقشی نداریم، درعوض درجهٔ تلاش ما دست خودمان است. اثر شانس را نیز می‌توانیم تاحدی کنترل کنیم چون هرچه بیشتر تمرین و پافشاری کنیم شانس موفقیت خودمان را بالاتر می‌بریم.

مغلطهٔ قماربازان مشهور است چون برخی از آنان تصور می‌کنند اگر در چند دور پیاپی رویداد خاصی واقع شده (یا نشده) باشد احتمال وقوع آن در دور بعدی کمتر (یا بیشتر) می‌شود درصورتی‌که احتمال وقوع رویداد ثابت است.

گالیله به پاداش کوششی که در راه پیشرفت شیوهٔ جدید ورود به موضوعات علمی کرده بود در سال ۱۶۳۳ توسط ادارهٔ تفتیش عقاید محکوم شد. اما از آن زمان به بعد راه علم و راه الاهیات برای همیشه از هم جدا شد چون دانشمندان به تحلیل «چگونه» پرداخته‌اند و الاهیون به تحلیل «چرا».

ما از اثر شانس در زندگی غافل می‌شویم زیرا وقتی جهان را ارزیابی می‌کنیم مایلیم چیزی را ببینیم که انتظارش را داریم. درواقع ما میزان موفقیت افراد را معیار داوری دربارهٔ میزان استعداد آنها می‌گیریم و سپس از روی این رابطه، که درحقیقت فقط یک هم‌بستگی است، حسی را در خودمان تقویت می‌کنیم که درحقیقت نه از جنس رابطهٔ هم‌بستگی بلکه از جنس رابطهٔ علت‌ومعلولی است میان استعداد و موفقیت. به همین دلیل است که گاهی به دو نفر که از نظر توانمندی چندان تفاوتی ندارند اما یکی از آنها از دیگری خیلی موفق‌تر است به دیدی کاملاً متفاوت می‌نگریم.

آشکار است که نباید تیزهوشی را با ثروت متناسب بپنداریم. ما ظرفیت کسی را نمی‌توانیم ببینیم بلکه فقط نتایج آن را می‌توانیم مشاهده کنیم. درنتیجه اغلب با این تصور که نتیجه باید بازتابی از خود شخص باشد، به دام داوری نادرست می‌افتیم. نظریهٔ رخداد نرمال در عرصهٔ زندگی نشان می‌دهد ارتباط میان عمل و پاداش بختی است اما اهمیت تأثیرات بختی کمتر از اهمیت کیفیات و اعمال نیست.

مورخان که کارشان مطالعهٔ گذشته است به اندازهٔ دانشمندان به این نکته توجه دارند که وقوع رویدادهای گذشته بر بستر زمان چنان است که گویی قابل پیش‌بینی بوده‌اند. واقعیت این است که توهم حتمیت رویدادها در مطالعات تاریخی با چنان پیامدهای سنگینی همراه بوده که موجب شده است این مطلب به‌صورت یکی از معدود موضوعاتی درآید که به یک نسبت مورد قبول مورخان محافظه‌کار و سوسیالیست است.

در مطالعهٔ علمی فرایندهای بختی، گام‌زنی مستانه در حکم کهن‌الگوست. در زندگی آدم‌ها نیز این مدل کارایی خوبی دارد چون ما هم، مانند ذرات گردهٔ معلق در مایع براونی، در زندگی براثر رویدادهای بختی پیوسته از این‌سو به آن‌سو هل داده می‌شویم. درنتیجه، بااینکه در داده‌های اجتماعی ردی از قاعده‌مندی‌های آماری به چشم می‌آید، پیش‌بینی آیندهٔ فرد ناممکن است. ازاین‌رو، نقش شانس در دستاوردهای خاص ما، شغل ما، دوستان ما، یا وضع مالی ما بیش از آنی است که بسیاری از مردم می‌پندارند.

مغز انسان چنان پرورش یافته است که در شناسایی الگوها بسیار مؤثر عمل می‌کند. ولی چنان‌که گرایهٔ تأییدجویی نشان می‌دهد، ما به‌جای اینکه برداشت‌های نادرست خودمان را به حداقل برسانیم، بر یافتن الگوهای تأییدکننده متمرکز می‌شویم. البته نیازی نیست بدبین باشیم چون این توانایی را داریم که بر تعصبات خودمان چیره شویم. نخستین گام می‌تواند توجه به این نکتهٔ ساده باشد که رویدادهای اتفاقی نیز الگو پدید می‌آورند. گام بزرگ بعدی این است که یاد بگیریم باورها و نظرات خودمان را به پرسش بکشیم. و سرانجام اینکه باید یاد بگیریم به همان میزان که دنبال شواهدی برای تأیید نظر خودمان می‌گردیم در پی شواهدی باشیم که نظریهٔ ما را رد کنند.

نیاز انسان به کنترل محیط چه ربطی به بحث الگوهای بختی دارد؟ ربطش در این است که اگر رویدادها بختی باشند ما بر آنها کنترل نداریم؛ و اگر بر رویدادها کنترل داشته باشیم، دیگر بختی به شمار نمی‌آیند. بنابراین، میان نیاز ما به حس تسلط بر اوضاع، و توانایی ما در تشخیص بختانگی کشاکشی اساسی وجود دارد. این کشاکش یکی از دلایل بنیادینی است که موجب می‌شود ما در تشخیص رویدادهای بختی خطا کنیم.