بریده‌هایی از کتاب صدام

در حالی که بقیۀ جهان نومیدانه در تلاش بود تا منطقهٔ خاورمیانه را از شر سلاح‌های اتمی دور نگه دارد، فرانسوی‌ها به همان شیوهٔ بی‌همتای خاص خودشان، بی‌هیچ دغدغهٔ خاطری وارد معاملات اتمی با کشورهای معاند با یکدیگر می‌شدند تا به آن‌ها توان لازم برای بمباران اتمی همدیگر، یا به عبارتی نابود کردن خودشان، را بدهند

ژنرال دوگل، رئیس‌جمهور سابق فرانسه که کشورش را از ساختار نظامیِ منسجمِ ناتو (پیمان آتلانتیک شمالی) بیرون کشیده بود تا سلاح‌های اتمی فرانسه را تحت کنترل ناتو (آمریکا و متحدان غربی‌اش) نگذارد، همان مردی بود که صدام افکارش را می‌پسندید و به اصطلاح قبولش داشت.

عراقی‌ها اولین مرکز پژوهشی هسته‌ای‌شان را در صحرا، در التویثه، حدود بیست‌کیلومتری جنوب بغداد، ساختند. این مرکز یک راکتور آب سبک کوچک از نوع «آی‌آرتی _ ۲۰۰۰» را در خود جا داده بود. روس‌ها بعداً این راکتور را به فناوری‌های جدید مجهز کردند و حداقل صد دانشمند هسته‌ای عراق را تعلیم دادند. اما در آوریل ۱۹۷۵ که عراقی‌ها فناوری‌های پیشرفته‌تری از مقامات شوروی درخواست کردند، برژنف و کاسگین مؤدبانه اما قاطعانه این درخواست را رد کردند.

دلایل دیگری هم وجود داشت که چرا صدام برای به دست آوردن این زرادخانهٔ خاص این‌قدر مصمم است. اولین دلیل، تمایل شدید اعراب سراسر جهان برای مسلح شدن به سلاح اتمی بود زیرا عموماً چنین تصور می‌شد که اسرائیل با خرید راکتور اتمیِ «دیمونا» از فرانسه در دههٔ ۱۹۵۰ صاحب سلاح اتمی شده است و اعراب از باب توازن قدرت هم که شده باید حتماً به این سلاح دست یابند. دومین دلیل این بود که عراق با دستیابی به سلاح اتمی می‌توانست جلوی تهدیدات احتمالی ایران را که سه برابر بزرگ‌تر از عراق بود، بگیرد

عراقی‌ها به دیدار کارل هاین س لوس، مدیر «مؤسسهٔ مواد شیمیایی _ سمیِ لایپزیک» در آلمان شرقی رفتند و بدون هیچ خجالتی، رک و روراست خواسته و منظورشان را بیان کردند: «شما آلمانی‌ها تجربهٔ بزرگی در کشتن یهودیان با گاز دارید. این شیوه برای ما جالب است... از این دانش چگونه می‌توان برای نابود کردن اسرائیل استفاده کرد؟» رئیس مؤسسه، آقای لوس، سفرهای مکرری به عراق کرد تا دربارهٔ اثرات وحشتناک سلاح‌های شیمیایی اذهان مقامات عراقی را روشن کند، گرچه بعدها اعتراف کرد سفرهایش به عراق در واقع پوششی از جانب مقامات آلمان شرقی بود تا کارشناسانِ تسلیحات شیمیاییِ خود را برای کمک به توسعهٔ برنامهٔ سلاح‌های شیمیایی عراق به این کشور بفرستد

تکنولوژی تولید سلاح‌های شیمیایی، بر خلاف تکنولوژی تولید سیستم‌های الکترونیکیِ پیچیده، که آن زمان فقط در انحصار کشورهای پیشرفته قرار داشت، برای کشورِ در حال توسعه‌ای مثل عراق قابل دسترسی بود.

عزت ابراهیم دوری، عضو «شورای فرماندهی انقلاب عراق» و وزیر کشاورزی، به درخواست صدام، در نوامبر ۱۹۷۴ به پاریس سفر کرد تا قراردادی را با «انستیتوی مریو»ی فرانسه برای احداث اولین آزمایشگاه باکتری‌شناسی عراق امضا کند. توجیه دروغ عراقی‌ها برای ضرورت احداث چنین آزمایشگاهی در کشورشان این بود که برای ساختن مقادیر عظیمی واکسن به منظور افزایش محصولات دامی و کشاورزی به آزمایشگاه باکتری‌شناسی نیاز دارند.

فرانسه که اولین کشور غربی‌ای بود که پس از ملی شدن صنعت نفت عراق، رویکرد آشتی‌جویانه‌ای در قبال رژیم بعثی عراق در پیش گرفته بود، بیش‌ترین سود را از فروش تسلیحات به عراق برد. فرانسه پس از اتحاد شوروی به دومین تأمین‌کنندهٔ تسلیحات ارتش عراق تبدیل شد.

صدام پس از الگوبرداری از استالین برای ایجاد یک رژیم توتالیتر، حالا می‌خواست برای افزایش محبوبیتش بین مردم از روی برنامه‌های آدولف هیتلر برای تحقق اهداف ملی الگوبرداری کند.

یک مترجم دولتی به این خبرنگار بریتانیایی گفته بود که «برزان التکریتی، برادر ناتنی صدام و رئیس سازمان اطلاعاتی عراق، از او (مترجم) خواسته بود برایش کتاب‌هایی دربارهٔ آلمان نازی تهیه کند. مترجم اعتقاد داشت برزان این کتاب‌ها را برای خود صدام می‌خواست و دلیل علاقهٔ صدام به آلمان نازی هم هیچ ارتباطی با نژادپرستی و یهودی‌ستیزی نداشت، بلکه می‌خواست نمونهٔ موفقی از سازماندهی کردن کلیت یک جامعه به دست دولت را بررسی و از آن الگوبرداری کند.»

حزب بعث که هنگام غصب قدرت در ۱۹۶۸ حدود پنج‌هزار عضو داشت در زمینهٔ جذب اعضای تازه دست به رکوردشکنی زد. کسانی که پس از به قدرت رسیدن بعثی‌ها عضو حزب شدند شهروندان عادی‌ای بودند که عضویت در حزب را ابزاری برای بهبود وضع معیشتی خودشان تلقی می‌کردند. چنین ارزیابی می‌شود که تعداد اعضای حزب بعث عراق تا اواخر دههٔ ۱۹۷۰ از مرز یک میلیون تن عبور کرده بود. برای کشوری با بیست‌میلیون جمعیت، این اتفاقی مهم و چشمگیر بود.

صدام در این مقطع حساس از دوران حرفه‌ای رو به اوجش هنوز به اندازهٔ کافی نسبت به جایگاه خودش اعتمادبه‌نفس نداشت تا علیه البکر کودتا کند. احتیاط‌پیشگیِ ذاتی یکی از خصوصیات غافلگیرکنندۀ صدام بود.

صدام به رغم همهٔ خطاهایش ترتیبی داد که معامله با شاه ایران تبدیل به پیروزی شخصی برای خودش شود. او «توافقنامهٔ الجزایر» را جوری به مردم عراق عرضه کرد که انگار شاهکار دیگری از اوست در کنار دو شاهکار دیگرش: ملی کردن نفت عراق و عقدِ پیمان همکاری متقابل با شوروی

سعدون حمادی، وزیر امور خارجهٔ عراق، به طرز موثقی احساسات واقعی بغداد را دربارهٔ واگذاری شط‌العرب به ایرانی‌ها جمع‌بندی کرد: «یا باید شط‌العرب را از دست می‌دادیم یا شمال کشور را.» اما تا آن‌جایی که به صدام مربوط می‌شد، توافقنامهٔ الجزایر ضرورت داشت، زیرا افزون بر پایان دادن به شورش کردها، دوران حرفه‌ای خود او را نیز از نابودی نجات داد. همه در بغداد خبر داشتند که مسئولیت حل قضیهٔ کردها به شخص صدام سپرده شده و اگر او در این کار شکست بخورد، مخصوصاً پس از شورش کردها در ۱۹۷۴، کارش برای همیشه تمام است. به این ترتیب، صدام در برابر دو گزینه قرار گرفته بود: یا باید منافع ملی کشور را قربانی می‌کرد (با واگذاری شط‌العرب به ایرانی‌ها) یا دوران شغلی و حرفه‌ای خویش را (در صورت شکست در جنگ با کردها). او گزینه‌ای را انتخاب کرد که ضامن بقایش در سپهر سیاسی کشور باشد.

ایران ظرف چهل‌وهشت ساعت پس از امضای «توافقنامهٔ الجزایر» نیروهایش را از خاک عراق بیرون کشید و به حمایت خود از کردها پایان داد؛ رژیم عراق هم ظرف دو هفته پس از امضای «توافقنامهٔ الجزایر» شورش کردها را عملاً سرکوب کرد. صدام حتی توانست ستایش شاه ایران را برانگیزد. شاه پس از به نتیجه رسیدن مذاکراتش با صدام به خبرنگاران گفت: «صدام حسین تأثیر مثبتی روی من گذاشته است. او جوان است و ایده‌های شجاعانه‌ای دارد.»

صدام در اوایل ۱۹۷۵ موافقت کرد که با شاه ایران بر سر موضوع شط‌العرب و دیگر مناطق مورد اختلاف در اجلاس وزرای نفت کشورهای صادرکنندهٔ نفت در الجزایر مذاکره کند. صِرف موافقت صدام با گفتگو بر سر چنین موضوع حیاتی و مهمی، نشاندهندۀ تنگنای شدیدی است که وی در آن گرفتار شده بود. مذاکراتْ موفقیت‌آمیز از کار درآمد؛ البته از نظر شاه. سرانجام در ششم مارس ۱۹۷۵ صدام و شاه «توافقنامهٔ الجزایر» را امضا کردند. ایرانی‌ها در ازای چشمپوشی عراقی‌ها از کنترل شط‌العرب و پذیرش حق ایران در کنترل این آبراهه، موافقت کردند به حمایتشان از کردها پایان دهند.

مقامات حکومت ایران اطلاع کاملی از تاکتیک‌های بی‌رحمانهٔ بعثی‌ها برای تداوم بخشیدن به رژیمشان داشتند. شاه نیز در مصاحبه‌ای رژیم بغداد را «گروهی از وحشی‌های خونریزِ دیوانه» نامیده و آن‌ها را محکوم کرده بود. افزون بر این، شاه کاملاً به موضع قدرتمندانه‌ای که خودش را در آن می‌دید وقوف داشت، لذا مصمم بود در هر گفتگوی احتمالی با عراقی‌ها معامله را به نفع خود تمام کند. او از دیرباز در پی توافقنامه‌ای بود تا از رهگذر آن بتواند عراق را وادار کند که حق ایران را در کنترل شط‌العرب (اروندرود)، آبراههٔ استراتژیک در بخش فوقانی خلیج (فارس)، به رسمیت شناسد.

رئیس‌جمهور البکر و معاونش، صدام حسین، در اوایل دههٔ ۱۹۷۰ برای محکم کردن روابطشان با روس‌ها، بقیۀ رهبران کمونیست عراقی را که از پاکسازی خونین بعثی‌ها جان سالم به در بُرده بودند وارد کابینه کردند. آن‌ها این اقدام تاکتیکی کاملاً حسابگرانه و منفعت‌طلبانه را در قالب ائتلافی زیر عنوان «جبههٔ ملی _ میهنی» انجام دادند. گرچه البکر و صدام هیچ قصدی برای مشارکت دادن رهبران حزب کمونیست عراق در ادارهٔ کشور نداشتند، اما این ژست آشتی‌جویانه‌شان تأثیر مثبتی بر مقامات شوروی گذاشت. مسکو متقابلاً کوشید کردهای عراقی را تحت فشار بگذارد تا از حرکات تحریک‌آمیز خود علیه بعثی‌ها دست بردارند

در زمانی که زنان در عربستان سعودی، در همسایگی عراق، حتی اجازه نداشتند به تنهایی در اجتماع حاضر شوند، زنان عراقی مجاز به ثبت‌نام در نیروهای مسلح و «ارتش خلقی» بودند.

بعثی‌ها به خانواده‌های فقیر، به ویژه خانواده‌های شیعه در جنوب کشور، یخچال و تلویزیون رایگان دادند. آن‌ها همسو با سیاست آزادسازی اجتماعی، آزادی زنان را در دستور کار خود قرار دادند. قوانین تازه‌ای وضع شد که بر اساس آن‌ها دستمزد زنان باید برابر با دستمزد مردان می‌شد و هر گونه تبعیض جنسیتی در استخدام کارکنان یا در هر زمینهٔ شغلی دیگری ممنوع و ارتکاب آن جرم بود.