بریده‌هایی از کتاب دنیا تا دیروز

پیش از تولید غذا هیچ حکومتی پا نگرفته و این از حوالی هزارۀ نهم پیش از میلاد شروع شده و بعدتر هم کار به اینجا می‌کشد که دست‌کم هزاره‌ای باید بر این روند تولید غذا بگذرد تا جمعیت آن حکومت آن‌قدر انبوه شود که نیاز به دولت مرکزی پدید بیاید. اولین دولت‌ها در حدود ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد در هلال حاصلخیز خاورمیانه تشکیل شد و در هزارۀ پس از آن، دولت‌های دیگری در چین، ماداگاسکار، آند، مکزیک و جاهای دیگر پدید آمدند و این روند ادامه یافت تا اینکه امروز همۀ جهان زیر پرچم دولت‌های مختلف قرار گرفته‌اند. حتی قارۀ خالی قطب جنوب هم امروز زیر نام هفت کشور مختلف قرار دارد.

فرزندان مبلغان دینی که از گینۀ نو به امریکا و استرالیا برمی‌گردند و به مدارس شبانه‌روزی می‌روند، این تفاوت را با جان و پوست خود درک می‌کنند. یکی از همین بچه‌ها برایم گفت که خو گرفتن با این‌همه خودخواهی در میان بچه‌های امریکایی و فراموش کردن حس همیاری و همکاری که در میان کودکان گینه‌ای آموخته چقدر برایش دشوار است. از این می‌گفت که همیشه موقع بازی یا در کلاس درس، از اینکه برنده باشد و پیروزی به‌دست بیاورد، شرمسار می‌شود و یکبند نگاهش به دیگر رفقایی است که از او جا مانده‌اند.

او تعریف می‌کرد که مشغول تماشای کودکانی بوده که یک خوشه موز داشتند و وقتی آن را تقسیم کردند به هر کدام یک دانه رسید. بعد دست به کار بازی مفرحی شدند که طی آن همه دایره نشستند و هر کدام موز خودش را نصف می‌کرد و یک نیم آن را می‌خورد و نیم دیگری را به کناری‌اش می‌داد. بعد دوباره همین نصفۀ موز را نیم می‌کردند و باز همان کار و نیم‌اش را خودشان می‌خوردند و یک‌چهارم مانده را به دست کناری. این دست‌به‌دست کردن تکه‌موزها آن‌قدر ادامه پیدا کرد که توی دست همه یک تکۀ کوچک ماند که انگار یک‌سی‌ودومِ موز اولی بود. این تکۀ آخر را که نصف نمی‌شد، همه خوردند و بازی تمام شد و این‌جوری بچه‌ها درست بزرگی از همیاری را آموختند و نه رقابت و سرکوفتن دیگری.

یک جنبۀ دادوستد در جوامع سنتی وجود دارد که نمونه‌های آن را کمتر می‌توان در دنیای خودمان پیدا کرد. نام این الگو «انحصار قراردادی» است که در آن محصول خاصی در هر دو سوی دادوستد وجود دارد اما یک طرف آن را از شریک تجاری خود می‌گیرد تا روابط اقتصادی خود را با آن‌ها حفظ کند.

در نخستین حکومت‌های بشری و نظام‌های ریاستی بزرگ از مصر باستان گرفته تا تمدن اینکاها، رهبران سیاسی دست به دامان دین شدند و سازمان دقیقی برای آن پی ریختند که شخص شاه یا رئیس را به خدا مربوط کند یا حتی خود خدا بداند.

با دقت در این حد از اهمیت شبکۀ اجتماعی در جوامع سنتی، نکتۀ مهمی بر ما روشن می‌شود. ما در جوامع غربی امروزی بیشتر بر فردیت آدم‌ها تأکید داریم و این در امریکا از همه‌جا بیشتر است. آدم‌های اینجا با هدف به‌دست آوردن یک برد به یکدیگر رو می‌کنند و هدف سود جستن، حتی به قیمت ضرر دیگران است و ما نه‌تنها این کار مجاز می‌شمریم که دیگران را به انجامش تشویق هم می‌کنیم. به روابط کاری و تجارت نگاه کنید. همه در فکر بیشترین سود هستند و کاری به درونیات و احساسات دیگری که در سوی دیگر کار نشسته و بی‌گمان زیان دیده است ندارند. حتی بازی‌های کودکانۀ بچه‌های امریکایی هم معمولاً الگوی باخت و برد را دارند، چیزی که در جامعۀ سنتی گینۀ نو نمی‌بینید و بچه‌ها بیشتر با مشارکت هم کاری را می‌کنند و کسی برنده و بازنده نیست.

در یک حکومت آن‌قدر قانون و شهروند هست که برای ادارۀ آن‌ها به چند دسته دیوان‌سالار متخصص امور گوناگون نیاز داریم تا همۀ فرامین شاه را اجرا کنند. یک دسته مالیات جمع کنند و یک دسته کارشان اجرای مقررات رفت‌وآمد باشد و دیگر اینکه پلیس می‌خواهیم و قاضی، بازرس بهداشت رستوران و هرکس دیگر که فکرش را بکنید.

وقتی شمار اعضای یک جامعه به ده هزار نفر رسید، دیگر امکان تصمیم‌گیری مستقیم از میان می‌رود چون نمی‌توان این همه آدم را یکجا جمع کرد حرف یک‌به‌یک آن‌ها را شنید. اینجاست که پای رهبرانی به میان می‌آید که به‌جای مردم تصمیم بگیرند و نیروهای اجرایی که تصمیمات را پیاده کنند و دبیرانی که بر روند اجرای تصمیمات و قوانین نظارت داشته باشند.

دگرگونی از شکارگری به کشاورزی، همین یازده‌هزار سال پیش رخ داده و عمر نخستین دست‌افزارهای فلزی بیش از هفت هزار سال نیست. نخستین نشانه‌ها از حکومت مرکزی و نوشتار به بیش از ۵۴۰۰ سال پیش نمی‌رسند و درازای زندگی مدرن هم بسیار کمتر از این‌هاست و تازه فراگیر هم نبوده و از این رو می‌توان گفت که جوامع بشری بیشتر زندگانی خود را به شکل سنتی سپری کرده‌اند. خوانندۀ این کتاب خوراک خود را از دل مزرعه و حیات وحش به دست نمی‌آورد و جای آن خیلی راحت و عادی به فروشگاه می‌رود و ابزارهای فلزی را به یاری می‌گیرد و دیگر کاری به چوب و سنگ و استخوان سفت‌شدۀ حیوان ندارد. برایش وجود دولت و قانون و پلیس یک چیز ساده است و به همین سادگی هم می‌نویسد و هم این کتاب را می‌خواند. ولی باید یادمان باشد که این چیزهای عادی، همه تازه هستند و هنوز میلیاردها انسان در کرۀ زمین در دل یک جامعۀ تقریباً سنتی زندگی می‌کنند.

چهار کارکرد خاص دین تنها در جوامع پیشرفته و نظام‌های ریاستی پرجمعیت دیده می‌شوند و جوامع سنتی از آن‌ها بویی نبرده‌اند. این چهار کارکرد عبارت‌اند از سازمان متشکل و دقیق دینی، تبلیغ فرمانبرداری سیاسی، تنظیم و برنامه‌ریزی برای شیوۀ سلوک و رفتار با بیگانگان و ارایۀ قوانین دقیق اخلاقی در این زمینه، و سرانجام توجیه جنگ.