بریده‌هایی از کتاب زندگی و سلوک آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی اصفهانی (نخودکی)

پیامبر: ای جبراییل تفسیر قناعت چیست؟ جبراییل: قناعت آن است که بندۀ خدا به بهرۀ خویش از دنیا خشنود باشد. به کم بسازد و سپاس ولی نعمت خویش به جای آورد.

حکمت گمشدۀ مؤمن است؛ باید که در کسب آن بکوشید؛ گرچه نزد مشرکی یافت شود، که شما از مشرکان به داشتن حکمت سزاوارترید.»

«خداوند متعال، عقل را سه جزء فرمود. عاقل کامل کسی است که این اجزاء در وی باشد و آنکس که از این سه جزء خالی باشد، تهی از عقل و فرزانگی است. اجزاء سه گانه عقل عبارت است از: معرفت نیکو نسبت به ذات حق تعالی و اطاعت از او و صبر و شکیبایی در برابر اوامر پروردگار.»

اگر آدمی، یک اربعین به ریاضت پردازد، اما یک نماز صبح از او قضا شود، نتیجه آن اربعین، هباءً منثوراً[ گرد پراکنده ]خواهد گردید. بدان که در تمام عمر خود، تنها یک روز، نماز صبحم قضا شد، پسر بچه‌ای داشتم شب آن روز از دست رفت. سحرگاه، مرا گفتند که این رنج فقدان را به علت فوت نماز صبح، مستحق شده‌ای. اینک اگر شبی، تهجدم ترک گردد، صبح آن شب، انتظار بلایی می‌کشم.

اول آنکه در آغاز هر کار بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم.» دوم آنکه چون نعمتی از راه حلال نصیبش گردد، بگوید: «الحمد لله رب العالمین» . سوم آنکه چون خطا و لغزشی کند، گوید: «استغفر الله ربی و اتوب الیه» . چهارم آنکه چون غم و اندوه بر او هجوم آورد، گوید: «لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم» . پنجم آنکه چون تدبیر کاری کند، گوید: «ما شاء الله کان» . ششم آنکه چون از ستمگری هراس کند، گوید: «حسبنا الله و نعم الوکیل»

در انجام حوائج مردم هر قدر که می‌توانی بکوشی و هرگز میندیش که فلان کار بزرگ از من ساخته نیست، زیرا اگر بنده خدا در راه حق، گامی بردارد، خداوند نیز او را یاری خواهد فرمود.» در این جا عرضه داشتم: پدر جان، گاه هست که سعی در رفع حاجت دیگران، موجب رسوایی آدمی می‌گردد. فرمودند: «چه بهتر که آبروی انسان در راه خدا بر زمین ریخته شود.

پیامبر: ای جبراییل حقیقت یقین چیست؟ جبراییل: هر بنده‌ای که یقین در دلش جای گرفته است چنان برای خدای خود عمل می‌کند که گویی پروردگار را به چشم مشاهده می‌کند و می‌داند که اگر او قادر به دیدن خداوند نیست بی شک خدای او را می‌بیند. این چنین بنده‌ای را قطع و یقین است که هر چه به وی رسیده است باید که به او می‌رسید و آنچه به او نرسیده است باید که به او نمی‌رسید. ای پیامبر اقسام توکل بر خدا و مدارج زهد و پارسایی اینها است.

پیامبر: توکل چیست؟ جبراییل: آنکه آدمی یقین داشته باشد که از سوی مخلوق سود و زیانی به او نمی‌رسد و از غیر خدا مأیوس باشد. در چنین حال است که بندۀ خدا، جز به خاطر خداوند خود کاری نخواهد کرد و به هیچکس جز او چشم امید نخواهد داشت و از هیچ چیز جز خداوند متعال خائف و ترسان نخواهد بود و طمع از غیر منقطع خواهد ساخت. آری این است معنی و حقیقت توکل به خدا.

ارکان ایمان امام رضا علیه السلام فرمود: «الایمان اربعه ارکان: التوکل علی الله و التفویض الی الله و الرضا بقضاء الله و التسلیم لامر الله» «ایمان را چهار رکن است: توکل بر خدا و تفویض امور به او و رضا به خواستۀ پروردگار و تسلیم در برابر امر حق.»

پیامبر: ای جبراییل بازگو که اخلاص چیست؟ جبراییل: بندۀ مخلص کسی است که از دیگران چیزی نخواهد تا خود به آن برسد و چون به آن دست یافت راضی و خشنود باشد و اگر زیادتی ماند به دیگران بخشد. آن بنده که حاجت از خلق نخواهد در حقیقت به بندگی خود نسبت به حضرت احدیت جلّ و علا اقرار و اذعان کرده است. و آنکس که از قسمت خود راضی و خشنود است، در حقیقت، از خدای خود راضی و خشنود است و خداوند نیز از چنین بنده‌ای راضی خواهد بود و هر آنکس که از مال خود در راه رضای خداوند به دیگران می‌بخشد در حقیقت نسبت به پروردگار خود کمال اعتماد و اطمینان را ابراز داشته است.

پیامبر: ای جبراییل زهد را چه معنی است؟ جبراییل: زاهد کسی است که دوستان خدای را دوست و دشمنان او را دشمن دارد، از حلال دنیا دوری کند و به حرام آن هرگز توجه نکند زیرا که در حلال دنیا حساب است و در حرامش عقاب و شکنجه است. چنین بنده‌ای همان گونه که نسبت به خویشتن مهربان است، به همۀ مسلمانان مهر می‌ورزد و از سخن گفتن به همان قدر اکتفا می‌کند که گرسنه‌ای از خوردن گوشت مرده‌ای نا گزیر است و از حطام[ مال دنیا، خرده ریز بی ارزش ]این جهان و زر و زیور آن چنان می‌گریزد که گویی از آتشی سوزنده در گریز است. مرگ همواره در برابر چشم او است و از یاد آن لحظه‌ای غافل نمی‌شود.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «انّ الدین عند الله الاسلام و الاسلام هم التسلیم» . یعنی: «دین در نزد خداوند اسلام است، و اسلام چیزی جز تسلیم نیست» .

مردم جهان بر دو دسته‌اند، یکی دانشمندان و دیگری آنان که گوش، گشوده‌اند و پند می‌شنوند و باقی خلق، همگی در اندیشه بیهوده گرفتارند.»

معرفت در عبادت «در مقام عبادت نیز دعای آن کس که از معرفت حق دور و مهجور است، نه تنها موجب قرب او نمی‌گردد بلکه اسباب بُعد و دوری بیشتر و باعث خذلان وی نزد پروردگار متعال خواهد شد.»

نزول نعمت «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس که خواهد خانه‌اش به نعمت آباد باشد، به ذکر شش گانه زیر پردازد: اول آنکه در آغاز هر کار بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم.» دوم آنکه چون نعمتی از راه حلال نصیبش گردد، بگوید: «الحمد لله رب العالمین» . سوم آنکه چون خطا و لغزشی کند، گوید: «استغفر الله ربی و اتوب الیه» . چهارم آنکه چون غم و اندوه بر او هجوم آورد، گوید: «لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم» . پنجم آنکه چون تدبیر کاری کند، گوید: «ما شاء الله کان» . ششم آنکه چون از ستمگری هراس کند، گوید: «حسبنا الله و نعم الوکیل» .

پیامبر: ای جبراییل حقیقت یقین چیست؟ جبراییل: هر بنده‌ای که یقین در دلش جای گرفته است چنان برای خدای خود عمل می‌کند که گویی پروردگار را به چشم مشاهده می‌کند و می‌داند که اگر او قادر به دیدن خداوند نیست بی شک خدای او را می‌بیند. این چنین بنده‌ای را قطع و یقین است که هر چه به وی رسیده است باید که به او می‌رسید و آنچه به او نرسیده است باید که به او نمی‌رسید.

وقتی بفهمم کسی غیبت مرا کرده یا به من فحش داده، چطور نباید برنجم؟ آقای نخودکی گفت: «علاج آن است که خودت را کسی ندانی. اگر خودت را کسی ندانستی، دیگر نمی‌رنجی.»

غذای حلال «تا آن جا که میسر است، سالک طریق حق به قدر ضرورت، غذای حلال بخورد و از غذای حرام و شبهه[ ناک ]و پر خوری مطلقاً بپرهیزد.»

«اگر کسی به پیغمبر (ص) سلام کند و در این کار قصد کند که از سوی من آزاری به تو نخواهد رسید، از اصحاب یمین است، اما باید دانست که پیغمبر (ص) و ائمه (ع) از چه رفتاری آزرده خاطر می‌گردند؟ در حدیث است که پیغمبر (ص) را آزار ندهید. عرض کردند: «پیامبر را چگونه آزار می‌کنند؟» فرمودند: «نامۀ اعمال امت هر دوشنبه و جمعه بر پیغمبر (ص) عرضه می‌شود. اگر کسی مرتکب گناه و معصیت شده باشد، پیغمبر محزون می‌گردد» ؛ بنابراین مسلمان باید آدابی که خداوند نسبت به پیغمبر (ص) قرار داده است، در حیات و ممات آن حضرت رعایت کند.»

پیامبر: ای جبراییل بازگو که اخلاص چیست؟ جبراییل: بندۀ مخلص کسی است که از دیگران چیزی نخواهد تا خود به آن برسد و چون به آن دست یافت راضی و خشنود باشد و اگر زیادتی ماند به دیگران بخشد. آن بنده که حاجت از خلق نخواهد در حقیقت به بندگی خود نسبت به حضرت احدیت جلّ و علا اقرار و اذعان کرده است. و آنکس که از قسمت خود راضی و خشنود است، در حقیقت، از خدای خود راضی و خشنود است و خداوند نیز از چنین بنده‌ای راضی خواهد بود و هر آنکس که از مال خود در راه رضای خداوند به دیگران می‌بخشد در حقیقت نسبت به پروردگار خود کمال اعتماد و اطمینان را ابراز داشته است.