بریده‌هایی از کتاب امیرکبیر

بزرگترین هدف امیر کبیر این است که از نفوذ روس و انگلیس بکاهد و مقام آنان را در انظار مردم وطنش هر چه ممکن باشد بی مقدارتر جلوه دهد...

توسعه بخش صنعت و کشاورزی از مهم ترین اقدامات اصلاح طلبانه امیر کبیر بود. او در این راستا بطور کلی سه جنبه اساسی را مدنظر قرار می‌داد. اول آنکه هر فرد ایرانی می‌بایست تولیدات ایرانی را مصرف کند یعنی حمایت از صنعت داخلی و دوم آنکه امیر معتقد بود باید صنایع جدید از اروپا به ایران انتقال یافته و دانش فنی تولید وارد ایران شود و توسعه یابد یعنی حمایت از توسعه تولید و فناوری صنعتی در ایران و جنبه سوم اینکه امیر در پی یافتن بازاری برای صدور کالاهای ایرانی بود و از سفرای ایران می‌خواست که تجار ایرانی در کشورهای دیگر را مورد حمایت و تشویق قرار دهند.

اگر بیرق ایران را در بندرات خارجه بخوابانند، ما نیز بیرق ایشان را در ایران سرنگون خواهیم ساخت و اگر به فرستاده گان ایران بی احترامی شود همان بی احترامی دربارۀ وزرای مختار ایشان خواهد شد.

صلابت و قاطعیت امیر در برخورد با مجرمان و خیانتکاران بود بطوری که آنان زهره ارتکاب اعمال خلاف قانون گذشته را نداشتند

مهمترین محورهای اقدامات اصلاحی امیر عبارتند از: ۱) تقویت و ترقی قشون ۲) تأسیس دارالفنون ۳) نشر اولین روزنامه دائمی در ایران ۴) ایجاد نظم و آرامش کشور ۵) حذف القاب و مواجب درباریان ۶) اصلاح وضع مالیه ۷) توسعه و رونق صنعت و کشاورزی ۸) جلوگیری از نفوذ بیگانگان ۹) تشکیل سازمان اطلاعاتی ۱۰) مبارزه با خرافات دینی و بست نشینی ۱۱) گسترش بهداشت و درمان

امیر تا آن زمان که بر سر قدرت بود با آمیخته‌ای از اقدامات دیپلماتیک و نظامی سعی در کوتاه کردن دست انگلیس از قندهار و هرات داشت اما بی تدبیری، فرومایگی و وطن فروشی آقاخان نوری تلاشهای امیر را بر باد داد و انگلیس موفق شد برای همیشه افغانستان (هرات) را از ایران جدا کند

هنگام توقف به قم کوزه گران غلیان سفالی ساخته به حضور آوردند و سرهای گلی بر آن گذاشتند امیر فرمود که همان غلیانها را چاق کنند و در مجلس آرند و استعمال نمایند همین قدر در آنروز گفت که این غلیانهای گلی خوب چیزی است و استعمال آن دور از سلیقه نیست به همین یک سخن، روز دیگر در هیچ مجلس غلیان بلور تراش انگلیسی دیده نشد

امیر چند ماه در کاشان به همراه شاهزاده خانم در بازداشت به سر برد و آن همسر وفادار به عنوان جلوگیری از خطر مسموم شدن امیر، همواره از تمام انواع غذاهایی که برایش می‌آورند قبلاً کمی می‌چشید.

مردی بود که کفایت و وطن پرستی و قدرت نفس و پاکیزه دامنی را با هم یکجا جمع داشت، یعنی به صفاتی متصف بود که یک صدر اعظم ایرانی تا آنها را نداشته باشد، نخواهد توانست کشتی مملکت را در میان این همه موانع و حوادث به سلامت به ساحل نجات برساند

حسن مراودات امیر با دول بزرگ یکی از محورهای اصلی سیاست‌هایش بود.

اما در عین حال امیر حفظ منافع ملی ایران را در کدورت بین ایران و دول بزرگ نمی‌دانست و معتقد بود می‌باید رابطه مودت آمیز همراه با حفظ شأن و منافع کشورها برقرار شود.

دستخطی صادر و در عریضه‌ها و اوراق رسمی در خطاب به او استعمال بیش از یک عنوان خاص «جناب» را ممنوع کرد

«اینکه در طول همان مدت کوتاهی که این دو معاشرت داشتند، مهد علیا با تمام قوا کوشیده بود که دل امیر کبیر را در گرو عشق خویش نگاه دارد، ولی امیر با لجاجت و سرسختی او را ملامت کرده و گفته بود که عشق آن دو شایسته نیست، چون تفاوت سنی میان آن دو زیاد است

مرد خردمند هنرپیشه را عمر دوبایست در این روزگار تا به یکی تجربه آموختن در دگری تجربه بردن بکار»

روزی وزیر مختار روس ضمن مذاکره پیرامون یک موضوع سر حدی تقاضای بی مناسبتی داشت. امیر کبیر که هیچگاه گوشش به شنیدن حرف‌های بی مورد بدهکار نبود، وقتی که مطلب را ترجمه کردم، در جواب گفت: از وزیر مختار بپرس که هیچ کشک و بادنجان خورده ای؟ وزیر مختار از این سوال تعجب کرد. گفت بگویید خیر. امیر گفت پس به وزیر مختار بگو، ما، در خانه مان یک فاطمه خانم جانی داریم که کشک بادنجان را خوب درست می‌کند. این دفعه وقتی که فاطمه خانم جان کشک بادنجان درست کرد، یک کاسه هم برای شما خواهم فرستاد تا بخورید و ببینید چقدر خوش مزه است، آی کشک و بادنجان، آی فاطمه خانم جان. وزیر مختار گفت به امیر عرض کنید خیلی ممنونم. اما در موضوع مورد گفتگوی سرحدی چه می‌فرمائید؟ برای امیر ترجمه کردم. امیر در جواب اظهار داشت به وزیر مختار بگوئید: آی کشک و بادنجان، آی فاطمه خانم جان. و همین تا بالاخره وزیر مختار همین که دید جز آی کشک بادنجان آی فاطمه خانم جان، جواب دیگری نمی‌شنود با کمال یأس از جای برخاست و تعظیم کرد و مرخصی گرفت و رفت.»

یکی از اولین مواردی که تا حدی نمایندگان خارجی در مقابله با سیاست امیر کبیر و معاملۀ با او حساب کار خود را فهمیدند و دانستند که با مردی سروکار دارند که به هیچ وجه از سنخ حاجی میرزا آقاسی نیست در قضیۀ انقلاب خراسان و فتنۀ سالار بود. به شرحی که در داستان این قضیه سابقاً گفته‌ایم در ایام محاصرۀ مشهد نمایندگان روس و انگلیس خود را به میان انداختند تا بین سالار و امیر کار را به وجهی به مصالحه بگذرانند. امیر که این طرز خواباندن یک انقلاب داخلی را برای خود نوعی از خفت می‌شمرد زیر این بار نرفت و چون دیده بود که مداخلۀ خارجیان در کارهای ایران از حدودی که با حیثیت مملکت سازش داشته باشد گذشته جداً پیشنهاد نمایندگان دولتین را رد کرد، حتی گفت که اگر آشنا کردن مردم مشهد به وظایف شان ملتزم قتل بیست هزار نفر باشد او این حالت را بر تصرف شهر به وساطت خارجیان ترجیح می‌دهد

اول کاری که کرد این بود که جیب‌های خودش را محکم بست زیرا رطب خورده منع رطب کی کند و رشوه خواری را به کلی از خود دور نمود و اگر می‌شنید که کسی رشوه از کسی گرفته و یا به کسی رشوه داده رشوت ستان ورشوت ده را به مصداق این حدیث «لعن الله الراشی و المرتشی و الرائش» سخت بازخواست و تنبیه می‌نمود.»

جای تردید نیست و اسناد و مدارک خودی و بیگانه هم مبین این امر است که در قضیه فتنه سالار ابتدا دولت انگلیس دخالت داشت و دستهای پنهانی ایادی آنها از جمله کلنل شیل از سالار حمایت می‌کردند ولی وقتی دریافتند که امیر کبیر مصمم به دفع این فتنه ولو به بهای تلف شدن بیست هزار نفر می‌باشد پیشنهاد میانجیگری کردند اما امیر زیر بار نرفت. امیر که اعتقاد داشت مداخله بیگانگان منافی شئون ملی و حیثیت دولت می‌باشد لذا به هیچ وجه حاضر نبود شورش خراسان را از طریق میانجیگری خارجیان فرو نشاند. کلنل شیل در شرحی که به عنوان پالمرستون وزیر خارجه وقت انگلیس می‌نویسد تصریح می‌نماید که: امیر حاضر است بیست هزار نفوس را قربانی کند ولی هرگز زیر بار دخالت اروپائیان نمی‌رود.

«امیر نظام به همان اندازه پرکار بود که حس مسئولیت داشت. روزها و هفته‌ها می‌گذشت که از بام تا شام کار می‌کرد و نصیب خود را همان وظیفه مقدس می‌دانست و دشواریها و نیرنگها نیز او را از کار سست و دلسرد نمی‌ساخت.

واتسن منشی سفارت انگلیس در زمان امیر در کتاب تاریخ ایران، حس مسئولیت، پرکاری، عدالت محوری و قانونمداری، وطن پرستی، کاردانی و تطمیع ناپذیری را از مهم ترین خصوصیات اخلاقی امیر دانسته و این خصایص امیر را متمایز از دیگر هموطنان خود در آن روزگار می‌داند