بریده‌هایی از کتاب آشنایی با هنر پرسشگری سقراطی

درک کامل هر اندیشه بسته به این است که چقدر بتوانید آن را توضیح دهید، به آن عینیت ببخشید و برایش مثال بیاورید.

بنابراین تفکر انتقادی سه جنبه دارد: جنبهٔ تحلیلی، جنبهٔ ارزیابی، و جنبهٔ خلاقانه. متفکر نقاد تفکر را تحلیل می‌کند تا ارزیابی‌اش کند؛ و تفکر را ارزیابی می‌کند تا بهترش کند. به عبارت دیگر، تفکر انتقادی یعنی پایش نظام‌مند تفکر به منظور بهتر کردن آن. وقتی انتقادی فکر می‌کنیم تشخیص می‌دهیم که تفکر را نباید بر حسب ارزش ظاهری آن پذیرفت، بلکه باید آن را تحلیل و ارزیابی کنیم تا معلوم شود چقدر واضح، دقیق، مربوط، عمیق، جامع‌نگر، و منطقی است. تشخیص می‌دهیم که هر استدلالی درون دیدگاه و چهارچوب سنجشی صورت می‌پذیرد، از هدف یا مقصودی سرچشمه می‌گیرد و بر مبنای اطلاعاتی پیش می‌رود، تمام داده‌های به کار رفته در استدلال حتماً تفسیر شده‌اند، لازمهٔ تفسیر وجود برخی مفاهیم است، مفاهیم متضمن مفروضاتی هستند، و تمام استنتاج‌های اساسی در تفکر استلزاماتی دارند. و از آنجا که اشکالات تفکر ممکن است در هر یک از این جنبه‌هایی که گفتیم واقع شود، تک‌تک آن‌ها را باید بررسی کرد.

فرق میان پرسشگری سقراطی با پرسشگری به معنای معمول این است که پرسشگری سقراطی روش‌مند، منظم، و عمیق است و معمولاً بر مفاهیم، اصول، نظریه‌ها، موضوعات و مشکلات اساسی تمرکز دارد.

مفهوم تفکر انتقادی [critical t-inking] دلالت بر نگرشی می‌کند که ریشه در یونان باستان دارد. واژهٔ «critical» [انتقادی] به‌لحاظ ریشه‌شناسی از دو واژهٔ یونانی می‌آید: Kriticos (به معنای ارزیابی موشکافانه) و Kriterion (به معنای معیار). بنابراین به لحاظ ریشه شناسی این واژه دلالت دارد بر پرورش «ارزیابی موشکافانه بر اساس معیارها». در واژه‌نامهٔ وبستر در برابر مدخل «critical» نوشته «مربوط به واکاوی و ارزیابی دقیق»، و در ادامه چنین آمده: «انتقادی، به معنای دقیق کلمه، دلالت دارد بر تلاش برای ارزیابی بی‌طرفانه به منظور تعیین محاسن و معایب.» با در نظر گرفتن همهٔ این‌ها، تفکر انتقادی را می‌توان چنین تعریف کرد: تفکر آگانه به‌منظور ارزیابی مدلل با استفاده از معیارهای مناسب، برای تعیین ارزش، حسن، یا فایدهٔ حقیقی چیزی.

بعید است کسی بتواند متفکر انتقادی خوبی باشد بی‌آنکه اهل پرسشگری عمیق باشد. و در میان اهل پرسشگری، کامل‌عیارتر از سقراط بعید است بتوان کسی را تصور کرد. کسی که به‌واقع دلبستهٔ تفکر انتقادی باشد به پرسشگری نیز علاقه‌مند خواهد بود؛ و طبیعی است که آموختن شیوهٔ سقراطی آغازگر چنین راهی باشد.

روش سقراطی: روش دیالکتیک آموزش یا گفت‌وگو منتسب به سقراط، شامل طرح رشته‌ای از پرسش‌ها که پاسخ به آن‌ها دشوار نیست و پاسخ‌دهنده را ناگزیر به نتیجهٔ منطقی‌ای می‌رساند که پرسشگر از پیش در نظر داشته.

بهترین روش برای آموزش، استدلال دیالکتیک است عمدتاً به‌واسطهٔ پرسش و پاسخ. این روش آموزش باعث می‌شود دانش‌آموزان بتوانند جست‌وجوی پاسخ به پرسش‌ها را به شیوه‌ای موشکافانه و روش‌مند تمرین کنند. پرسشگری منظم باید بر مفهوم یا پرسش مشخصِ بنیادینی متمرکز، و توأم با کاربردِ ظریف مثال‌هایی باشد که برای «دانش‌آموز» به‌راحتی درک‌شدنی است.

آنچه صفت «سقراطی» به پرسشگری می‌افزاید روش‌مندی، عمق، و توجه پیوسته به تعیین درستی یا محتمل بودن ادعاهاست.

آنچه صفت «سقراطی» به پرسشگری می‌افزاید روش‌مندی، عمق، و توجه پیوسته به تعیین درستی یا محتمل بودن ادعاهاست.

انسان‌ها خیلی چیزها را به دلایل نامعقول باور دارند: چون که دیگران هم چنین باوری دارند، چون که برخی امیال را می‌شود با این باورها توجیه کرد، چون که این طور راحت‌ترند، چون که از بابت داشتن این باورها اجر می‌بینند، چون با آن باورهای خودهمسان‌سازی می‌کنند، چون اگر بر اساس این باورها رفتار نکنند دیگران ممکن است آن‌ها را طرد کنند، یا چون این باورها دوست داشتن یا نداشتن دیگران را توجیه می‌کند.