بریده‌هایی از کتاب تلنگر برای ایران

در برخی از متون، رویکردهای رایج در سیاست‌های تغییر رفتار به چهار دسته تقسیم شده‌اند: ۱. استفادهٔ مستقیم از قوهٔ سلطه، اقتدار حکومت، اجبارهای انتظامی و مجازات‌های سنگین ۲. آموزش، توجیه منطقی و علمی، آگاهی‌بخشی و انتقال اطلاعات و دانش ۳. طراحی و تغییر در سازوکارها و ساختارهای هزینه‌فایده ۴. استفاده از میانبرهای ذهنی، پیام‌های نیمه‌آگاهانه و فرایندهای روان‌شناختی اگرچه تمام این رویکردها به جای خود مفید و کاربردی هستند، تحقیقاتی که از دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ دربارهٔ رفتارهای روزمرهٔ ما انسان‌ها انجام شده‌اند، نشان می‌دهند که بسیاری از این رفتارها را می‌توان بر اساس رویکرد چهارم، تبیین و پیش‌بینی و کنترل کرد.

با تأملی کوتاه در زندگی روزانهٔ خود درمی‌یابیم که اغلب رفتارها و انتخاب‌های ما نه به میزان آگاهی ما ربطی دارند و نه به محاسبات هزینه‌فایده‌ای ما و از سر اجبار (بیرونی) نیز رخ نمی‌دهند. در واقع انسان و فرایندهای شناختی‌روانی درونش بسیار پیچیده‌تر از آن است که بر مبنای چند قاعده مانند ناچاری بر اثر اعمال قدرت، کسب منفعت و مبتنی بر اطلاعات قبلی عمل کند. واقعیت این است که بسیاری از رفتارهای روزمرهٔ ما با تأمل یا حتی آگاهانه صورت نمی‌گیرند، بلکه مبتنی بر احساسات، عادت‌ها، انتظارهای اطرافیان، شرایط محیطی، خطاهای ادراکی و شناختی و... هستند.

۴. رهبری و اداره فرایند تغییر رفتار: نقصان مهارت‌های رهبری و ادارهٔ فرایند در میان دست‌اندرکاران سیاست‌های عمومی دیگر علت مهم ناموفق‌بودن سیاست‌گذاری‌هاست. رهبری نامناسب فرایند از تدوین تا اجرا و ارزیابی سیاست‌ها موجب ناهماهنگی و استفادهٔ نامناسب از ظرفیت‌ها و منابع موجود خواهد شد. بنابراین در بخش چهارم مسائل نَرم فرایند راهبریِ سیاست‌های تغییر رفتار را بررسی خواهیم کرد، مسائلی مانند مدیریت جلسات، مدیریت منابع انسانی، انگیزش، مدیریت تغییر و رهبری خود.

۳. مباحث نهادی سیاست‌گذاری تغییر رفتار: بخشی چشمگیر از مسائل و چالش‌های سیاست‌گذاری در کشور ما ناشی از برنامه‌های اقدام و ناآگاهی از روش‌های تحلیل سیاست نیست، بلکه ناشی از کاستی‌های نهادی در سیاست‌گذاری و اجرای سیاست‌هاست، زیرا این نهادها هنوز در کشور ما به‌خوبی شکل نگرفته‌اند. در این بخش دربارهٔ طراحی مؤثر ساختارهای رسمی، چگونگی استفاده از ظرفیت‌های بخش محلی، استفاده از مشارکت‌های مردمی و مراوده با مؤسسه‌ها و نهادهای ذی‌نفع و زیرساخت‌های نهادی لازم برای تحلیل و ارزیابی سیاست‌ها، بحث می‌کنیم.

۲. تحلیل و ارزیابی سیاست‌ها: برای بررسی علل ناکارآمدی سیاست‌ها، هم می‌توان به محتوای برنامه اقدام توجه کرد و هم فرایند و چگونگی تدوین و ارزیابی آن‌ها را بررسی نمود. رویکرد کلی بخش نخست، بررسی مسئله از دیدگاه اول بود؛ اما در بخش دوم، از دیدگاه دوم به موضوع نگاه می‌کنیم و به پرسش‌هایی از این قبیل پاسخ خواهیم داد: از نظر فنی، «روش» تهیهٔ سیاست‌های تغییر رفتار چگونه است؟ پس از اجرای سیاست، چگونه می‌توان داده‌های مربوط به عملکردش را جمع‌آوری و تحلیل و بر اساس این ارزیابی، سیاست را اصلاح کرد؟

۱. ابزارهایی برای سیاست‌گذاری تغییر رفتار: امروزه در کشور ما سندها و سیاست‌های متعددی معطّل و روی زمین مانده‌اند که مجریان آن‌ها را «اجرایی» نمی‌دانند یا پس از اجرا اثربخشی لازم را در جامعه ندارند. شاید بتوان گفت یکی از علت‌های اصلی این مشکلات، عاملی ساده است: نبود برنامهٔ اقدامِ عملیاتی و مؤثر. در بخش اول بررسی خواهیم کرد که برنامهٔ اقدام خوب، باید چه اجزایی داشته باشد و از چه ابزارها و ایده‌هایی می‌توان برای طراحی آن استفاده کرد.

مقابله با رفتارهای نامطلوب در ایران، معمولاً پس از آنکه در بین اکثر جامعه فراگیر شد صورت می‌پذیرد، آن هم معمولاً با استفاده از روش‌های قهری و مبتنی بر زور و اجبار؛ حال آنکه رفتارهای اکثریت را نمی‌توان با روش‌های قهری جهت داد و این کار موجب کاهش سرمایهٔ اجتماعی حکومت نیز خواهد شد. روش‌های قهری احتمالاً فقط در مراحل آغازین منحنی انتشار و قبل از حدّ بحرانی مؤثر خواهند بود.