بریده‌هایی از کتاب تلنگر برای ایران

نحوهٔ چارچوب‌بندی درخواست بر چگونگی واکنش ما تأثیر می‌گذارد، مثلاً ما به‌خاطر هزار تومان با راننده‌تاکسی چانه می‌زنیم، ولی در معاملهٔ ملک گاهی از چند میلیون تومان چشم می‌پوشیم؛ برای خرید پوشاک چانه می‌زنیم، ولی قیمت پیتزا را مقطوع می‌دانیم! شاید برای خرید یک سیستم صوتی پیشرفته و نسبتاً گران‌قیمت برای خودروی خود مردد شویم، ولی هنگام خرید خودرویی نو، به‌خاطر پیشنهاد فروشنده، آن را به‌عنوان آپشن می‌پذیریم!

ما معمولاً ارزش کار خود را بیش از ارزش کار دیگران تخمین می‌زنیم. مثلاً تحقیقات نشان می‌دهد که بیشتر رانندگان (تا ۸۰ درصد) رانندگی خود را بهتر از میانگین می‌دانند! یا اینکه بسیاری از افراد عملکرد شغلی خود را بهتر از عملکرد همکاران خود ارزیابی می‌کنند و نظام‌های مدیریت منابع انسانی را ناعادلانه می‌دانند.

ویژگی مهم سیاست‌گذاری مشکل‌بودن آن است؛ که ریشه در پیچیدگی‌های رفتاری انسان‌ها دارد. همین مسئله، تکرارپذیری تجارب موفق سیاستی را در جوامع مختلف مشکل می‌نماید. بر این اساس مهم‌ترین کار بررسی نمونه‌های موفق، نه تکرار آن‌ها، که یادگیری از آن‌هاست. تجاربی که هر چند قابل نسخه‌برداری نباشند، اما شهود سیاست‌گذاران را ارتقا می‌بخشند.

فصل سوم: مباحث نهادی در سیاست‌گذاری تغییر رفتار با مطالعهٔ این بخش می‌توانید برای هریک از پرسش‌های زیر، پاسخ‌هایی بیابید: ۱. ضعف ساختارها چگونه مانع موفقیت طراحی و پیاده‌سازی سیاست‌ها می‌شود؟ ۲. چگونه می‌توان با استفاده از ساختارهای منطقی و مناسب، به نوآوری و هماهنگی دست یافت؟ ۳. مردم در جایگاه مخاطبان اصلی سیاست‌های عمومی، تا چه میزان باید/می‌توانند در فرایند سیاست‌گذاری اثرگذار باشند؟ ۴. چرا به‌رغم آشنایی سیاست‌گذاران با مباحث فنی سیاست‌گذاری عمومی، همچنان در طراحی سیاست‌های اثربخش ناکام هستیم؟ ۵. نهادهای لازم برای موفقیت در تحلیل و ارزیابی سیاست‌ها کدام‌ها هستند؟

فصل دوم: تحلیل و ارزیابی سیاست‌های تغییر رفتار با مطالعهٔ این بخش می‌توانید برای هریک از پرسش‌های زیر، پاسخ‌هایی بیابید: ۱. سیاست‌گذاری شواهدمحور چیست؟ ۲. کارشناس‌ها برای کمک به سیاست‌گذاری عمومی باید کارشان را از کجا آغاز کنند؟ ۳. چه گونه‌های مختلفی از تحلیل برای سیاست‌گذاری شواهدمحور وجود دارد؟ ۴. تحلیل قبل از اجرا و تحلیل بعد از اجرا (ارزیابی) چه تفاوت‌هایی دارند و کدام مهم‌تر است؟ ۵. چرا ارزیابی فرایند و ارزیابی تأثیرات و ارزیابی اقتصادی هم‌زمان لازم هستند؟ ۶. چگونه ارزیابی به بهبود سیاست‌ها کمک می‌کند؟

فصل اول: ابزارهایی برای سیاست‌گذاری تغییر رفتار با مطالعهٔ این بخش می‌توانید برای هریک از پرسش‌های زیر، پاسخ‌هایی بیابید: ۱. سیاست‌گذار برای تغییر رفتارهای روزمرهٔ شهروندان، چه ابزارهایی در اختیار دارد؟ ۲. هریک از این ابزارها در چه شرایطی اثربخش‌تر عمل می‌کنند و در چه شرایطی غیرکارآمد هستند یا حتی اثرات منفی دارند؟ ۳. برنامهٔ اقدام خوب چه اجزایی دارد؟

قصد داریم در این کتاب با توجه به این چالش‌ها مباحثی را مطرح کنیم که به نظر می‌رسد برای سیاست‌گذاران کاربردی و مفید هستند. این چالش‌ها کاملاً استقرایی در چهار بخش کلی دسته‌بندی شده‌اند:

بسیاری از رفتارهای ما ناشی از عادت‌های ما هستند که گاه نمی‌توانیم آن‌ها را کنار بگذاریم. یکی از مثال‌های واضح، اعتیاد به سیگار و مواد مخدر است. بسیاری از افراد از لحاظ منطقی و علمی می‌دانند که مصرف این مواد به بدنشان آسیب می‌زند و عواقبی زیان‌بار همچون کاهش عمر، ابتلا به سرطان و تیرگی چهره و دندان را دارد، باوجوداین قادر به کنارگذاشتن مصرف نیستند.

فصل چهارم: رهبری و ادارهٔ فرآیند تغییر رفتار با مطالعهٔ این بخش می‌توانید برای هریک از پرسش‌های زیر، پاسخ‌هایی بیابید: ۱. آیا پیچیدگی‌های رفتاری سیاست‌گذاری عمومی منحصر به رابطهٔ دولت و مردم است یا اینکه درون دولت نیز با پیچیدگی‌هایی فراوان از جنس رفتارهای انسانی روبه‌رو هستیم؟ ۲. مسائل رفتاری درون سازمان دولت چه هستند و چگونه مانع عملکرد مناسبش می‌شوند؟ ۳. برخی از مسائل انگیزشی، تعاملی، سیاسی و نفسانی مرتبط با سازمان‌های دولتی چه هستند و چگونه می‌توان با آن‌ها روبه‌رو شد؟

یکی از اصول مدیریت و سیاست‌گذاری اجتماعات انسانی این است که هیچ شاه‌کلیدی تمام قفل‌ها را نمی‌گشاید. در این مباحث نیز هدف اصلی ما صرفاً طراحی و عرضهٔ چند ابزار ساده نیست، بلکه بازترکردن ذهن فعالان این حوزه است تا از زوایایی جدید مثال‌های عینی را بررسی کنند.

در برخی از متون، رویکردهای رایج در سیاست‌های تغییر رفتار به چهار دسته تقسیم شده‌اند: ۱. استفادهٔ مستقیم از قوهٔ سلطه، اقتدار حکومت، اجبارهای انتظامی و مجازات‌های سنگین ۲. آموزش، توجیه منطقی و علمی، آگاهی‌بخشی و انتقال اطلاعات و دانش ۳. طراحی و تغییر در سازوکارها و ساختارهای هزینه‌فایده ۴. استفاده از میانبرهای ذهنی، پیام‌های نیمه‌آگاهانه و فرایندهای روان‌شناختی اگرچه تمام این رویکردها به جای خود مفید و کاربردی هستند، تحقیقاتی که از دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ دربارهٔ رفتارهای روزمرهٔ ما انسان‌ها انجام شده‌اند، نشان می‌دهند که بسیاری از این رفتارها را می‌توان بر اساس رویکرد چهارم، تبیین و پیش‌بینی و کنترل کرد.

با تأملی کوتاه در زندگی روزانهٔ خود درمی‌یابیم که اغلب رفتارها و انتخاب‌های ما نه به میزان آگاهی ما ربطی دارند و نه به محاسبات هزینه‌فایده‌ای ما و از سر اجبار (بیرونی) نیز رخ نمی‌دهند. در واقع انسان و فرایندهای شناختی‌روانی درونش بسیار پیچیده‌تر از آن است که بر مبنای چند قاعده مانند ناچاری بر اثر اعمال قدرت، کسب منفعت و مبتنی بر اطلاعات قبلی عمل کند. واقعیت این است که بسیاری از رفتارهای روزمرهٔ ما با تأمل یا حتی آگاهانه صورت نمی‌گیرند، بلکه مبتنی بر احساسات، عادت‌ها، انتظارهای اطرافیان، شرایط محیطی، خطاهای ادراکی و شناختی و... هستند.

۴. رهبری و اداره فرایند تغییر رفتار: نقصان مهارت‌های رهبری و ادارهٔ فرایند در میان دست‌اندرکاران سیاست‌های عمومی دیگر علت مهم ناموفق‌بودن سیاست‌گذاری‌هاست. رهبری نامناسب فرایند از تدوین تا اجرا و ارزیابی سیاست‌ها موجب ناهماهنگی و استفادهٔ نامناسب از ظرفیت‌ها و منابع موجود خواهد شد. بنابراین در بخش چهارم مسائل نَرم فرایند راهبریِ سیاست‌های تغییر رفتار را بررسی خواهیم کرد، مسائلی مانند مدیریت جلسات، مدیریت منابع انسانی، انگیزش، مدیریت تغییر و رهبری خود.

۳. مباحث نهادی سیاست‌گذاری تغییر رفتار: بخشی چشمگیر از مسائل و چالش‌های سیاست‌گذاری در کشور ما ناشی از برنامه‌های اقدام و ناآگاهی از روش‌های تحلیل سیاست نیست، بلکه ناشی از کاستی‌های نهادی در سیاست‌گذاری و اجرای سیاست‌هاست، زیرا این نهادها هنوز در کشور ما به‌خوبی شکل نگرفته‌اند. در این بخش دربارهٔ طراحی مؤثر ساختارهای رسمی، چگونگی استفاده از ظرفیت‌های بخش محلی، استفاده از مشارکت‌های مردمی و مراوده با مؤسسه‌ها و نهادهای ذی‌نفع و زیرساخت‌های نهادی لازم برای تحلیل و ارزیابی سیاست‌ها، بحث می‌کنیم.

۲. تحلیل و ارزیابی سیاست‌ها: برای بررسی علل ناکارآمدی سیاست‌ها، هم می‌توان به محتوای برنامه اقدام توجه کرد و هم فرایند و چگونگی تدوین و ارزیابی آن‌ها را بررسی نمود. رویکرد کلی بخش نخست، بررسی مسئله از دیدگاه اول بود؛ اما در بخش دوم، از دیدگاه دوم به موضوع نگاه می‌کنیم و به پرسش‌هایی از این قبیل پاسخ خواهیم داد: از نظر فنی، «روش» تهیهٔ سیاست‌های تغییر رفتار چگونه است؟ پس از اجرای سیاست، چگونه می‌توان داده‌های مربوط به عملکردش را جمع‌آوری و تحلیل و بر اساس این ارزیابی، سیاست را اصلاح کرد؟

۱. ابزارهایی برای سیاست‌گذاری تغییر رفتار: امروزه در کشور ما سندها و سیاست‌های متعددی معطّل و روی زمین مانده‌اند که مجریان آن‌ها را «اجرایی» نمی‌دانند یا پس از اجرا اثربخشی لازم را در جامعه ندارند. شاید بتوان گفت یکی از علت‌های اصلی این مشکلات، عاملی ساده است: نبود برنامهٔ اقدامِ عملیاتی و مؤثر. در بخش اول بررسی خواهیم کرد که برنامهٔ اقدام خوب، باید چه اجزایی داشته باشد و از چه ابزارها و ایده‌هایی می‌توان برای طراحی آن استفاده کرد.

مقابله با رفتارهای نامطلوب در ایران، معمولاً پس از آنکه در بین اکثر جامعه فراگیر شد صورت می‌پذیرد، آن هم معمولاً با استفاده از روش‌های قهری و مبتنی بر زور و اجبار؛ حال آنکه رفتارهای اکثریت را نمی‌توان با روش‌های قهری جهت داد و این کار موجب کاهش سرمایهٔ اجتماعی حکومت نیز خواهد شد. روش‌های قهری احتمالاً فقط در مراحل آغازین منحنی انتشار و قبل از حدّ بحرانی مؤثر خواهند بود.