بریده‌هایی از کتاب معماری گوتیک و فلسفه مدرسی

هنر گوتیکِ متأخر به سبک‌های متعددی تقسیم شد که بازتاب این تفاوت‌های منطقه‌ای و ایدئولوژیک بودند. اما این تنوع نیز به واسطهٔ نوعی ذهنیت‌گرایی در فضای بصری، که با آن‌چه در حیات عقلی قابل‌مشاهده بود مطابقت داشت، از وحدت برخوردار شده بود. بارزترین جلوهٔ این ذهنیت‌گرایی ظهور تفسیری ژرفانمایانه از فضا بود که از جوتّو و دوتچو آغاز شد و از دههٔ ۱۳۴۰ ـ ۱۳۳۰ همه‌جا شروع به پذیرش آن کردند.

ویژگی‌های ممیز فلسفهٔ مدرسی عالی ــ در مقابل فلسفهٔ مدرسی متقدم ــ به طور قابل‌ملاحظه‌ای با ویژگی‌های ممیز هنر گوتیک عالی ــ در مقابل هنر گوتیک متقدم ــ شباهت داشت.

چنین فرض می‌شود که فلسفهٔ مدرسی عالی با آغاز قرن دوازدهم در همین محیط شروع شد، دقیقاً مصادف با زمانی که نظام گوتیک عالی به نخستین نمونه‌های موفق خود در شارتر و سوئاسون دست یافت؛ و در همین محیط بود که در دورهٔ پادشاهی لویی قدیس (۱۲۷۰ ـ ۱۲۲۶)، هر دو حوزه به مرحلهٔ «کلاسیک» یا اوج خود دست یافتند.

فلسفهٔ مدرسی متقدم در همان زمان و همان محیطی زاده شد که معماری گوتیک متقدم در سن‌دُنی سوژر پدیدار شد، زیرا این سبک جدیدِ تفکر و این سبک جدید ساختن بنا (هنر فرانسوی) ــ گرچه، آن‌چنان که سوژر از پیشه‌وران خود سخن گفته، به دست «استادکاران بسیاری از ملل مختلف» پدید آمد و به‌سرعت به جنبش‌هایی حقیقتاً بین‌المللی تبدیل شد ــ هر دو از منطقه‌ای پیرامون پاریس متشکل از دایره‌ای به شعاع کم‌تر از صد مایل گسترش یافتند و مرکزیت آن‌ها در این ناحیه حدود یک قرن و نیم ادامه یافت.

اگر عجالتاً همهٔ تشابهات درونی میان معماری گوتیک و فلسفهٔ مدرسی را کنار بگذاریم، باز هم‌آیندیِ ملموسی میان آن دو از حیث دامنهٔ مطلقاً واقعیِ زمانی‌ومکانی وجود دارد که نمی‌توان آن را تصادفی دانست.

مسئلهٔ تحقیق پانوفسکی در این کتاب این است که آیا تقارن زمانی و مکانی معماری گوتیک با فلسفهٔ مدرسی امری تصادفی است یا ربط و نسبتی بین این سبک معماری و این شیوهٔ تفکر فلسفی برقرار است؟ و، در صورت اخیر، این ربط و نسبت به چه نوعی است؟ به زعم پانوفسکی، این ارتباط از جنس «توازیِ» صِرف این دو نیست، بلکه نوعی رابطهٔ حقیقی علّی و معلولی است که نه به صورت تأثیرات فردی و مستقیم، بلکه به صورت غیرمستقیم و به واسطهٔ آن‌چه او «پراکنش» می‌خواند روی داده است.