بریده‌هایی از کتاب صیرورت انسان بر صراط مستقیم

«مَن کَثُرَ فِکرُهُ فی المَعاصِیَ دَعَتهُ إلَیها» کسی که درباره معاصی بیندیشد و زیاد فکر بکند، حتماً در آن سقوط می‌کند و می‌افتد در آن‌جا.

ترکیب آیات قرآن ترکیبی انسان‌ساز است. لازمه انسان‌سازی این است که در آن خصوصیتی به کار رفته باشد که از یک بُعدی شدن انسان جلوگیری کند.

ما همان‌گونه که معتقدیم امام معصوم خطا و اشتباه نمی‌کند، معتقدیم که اگر نُوّاب او در احکام درجه یک و آن‌چه که مربوط به عموم امت اسلامی می‌شود به اشتباه نزدیک بشوند، امام معصوم بدون این‌که شناخته بشود در اجماع علما شرکت می‌کند و نظر صحیح را در اختیار آن‌ها می‌گذارد. لذا آن‌ها از یک نوع معصومیت نسبیِ غیرمستقیم برخوردار هستند، اما در خیلی از موارد کوچک، امکان دارد اشتباه کنند.

درست مثل سنگی است که شما به هوا می‌اندازید. می‌بینید جاذبه زمین، بسته به میزان ناخالصی‌های سنگ می‌تواند بکشدش به سمت پایین. اعمال ما هم به همین شکل است، هر چقدر بُعد مادی اعمال ما زیادتر باشد بیشتر به سمت پایین می‌آید و نمی‌تواند به عنوان یک امتیاز برای ما ذخیره شود.

مفضل گوید از امام صادق(ع) در مورد صراط سؤال کردم. در جواب فرمود: آن راهی برای معرفت و شناخت (رسیدن به) خداوند عزیز و جلیل است و عبارتست از دو راه، صراطی در دنیا و صراطی در آخرت. اما صراط در دنیا همان امامی‌است که اطاعت و فرمان‌برداری‌اش واجب است و هر که او را در دنیا بشناسد و از راهنمایی‌هایش پیروی کند، از روی صراطی که در آخرت پُلی برروی جهنم است عبور کرده و هر که او را در دنیا نشناسد، گام‌هایش بر صراط بلغزد و در آخرت، به قعر دوزخ سرنگون گردد. (بحارالانوار، ج ۲۴، ص ۱۱)

مفضل گوید از امام صادق(ع) در مورد صراط سؤال کردم. در جواب فرمود: آن راهی برای معرفت و شناخت (رسیدن به) خداوند عزیز و جلیل است و عبارتست از دو راه، صراطی در دنیا و صراطی در آخرت. اما صراط در دنیا همان امامی‌است که اطاعت و فرمان‌برداری‌اش واجب است و هر که او را در دنیا بشناسد و از راهنمایی‌هایش پیروی کند، از روی صراطی که در آخرت پُلی برروی جهنم است عبور کرده و هر که او را در دنیا نشناسد، گام‌هایش بر صراط بلغزد و در آخرت، به قعر دوزخ سرنگون گردد. (بحارالانوار، ج ۲۴، ص ۱۱)

فردی با اسلام آشنا می‌شود، به سرعت در فاصله مثلاً پنج روز مشاهده می‌کنید که تغییر روش پیدا می‌کند، تغییر حالت پیدا می‌کند. به سرعت می‌پرسد این برنامه چیست و چگونه باید به آن عمل کنیم؟ به او می‌گویند که مثلاً در اسلام حُکمی داریم به اسم حجاب، ضوابطش هم این است، آیا حاضری این‌ها را انجام بدهی؟ یک نفر همان ابتدا قبول می‌کند و می‌گوید باشد عمل می‌کنم. دومی می‌گوید حالا که دیگه زوره، چه کارش می‌شود کرد. به سومی می‌گویید حاضرید حکم حجاب را انجام دهید؟ می‌گوید باید ببینیم این از نظر عملی با ضوابط جامعه جور در می‌آید؟ به این سادگی‌ها هم نیست که ما به سرعت قبول کنیم، حالا باید یک مقداری راجع به آن فکر کرد، تجزیه و تحلیل کرد، جوانبش را سنجید. اگر همین‌جوری ما قبول کنیم که اصلاً از نظر علمی قابل قبول نیست. گذشته از آن ما به جبر پذیرفتیم، ما باید با اختیار بپذیریم. البته بحثم این نیست که نباید روی این مسأله کار کرد. مسلّم است فردی که بخواهد چیزی را بپذیرد باید با شناخت بپذیرد، اما این پذیرش‌ها به تمایلات ما هم بستگی دارد

امروز هم ملت یک شاخص برای خودشان انتخاب کرده‌اند، گذاشتند آن بالا. اگر این شاخص دستش را از آن خط برد بالاتر می‌گویند نه. اگر از آن خط آورد پایین‌تر می‌گویند بله. این صحیح است‌ها و صحیح نیست‌هایی که مردم می‌گویند بر اساس ناآگاهی‌شان نمی‌گویند. این‌ها یک شاخصی معین کردند و فهمیدند زمانی‌که ما خودمان به مسأله‌ای علم نداریم باید یک ملاک یک مقیاس معین کنیم، اگر او گفت وضع ما خیلی خرابه در شرایط فعلی ما نمی‌توانیم دیگر زندگی کنیم. تحریم اقتصادی شدیم بیچاره شدیم، ما می‌گوییم بله، بیچاره شدیم، همه غم‌مان می‌گیرد.

غافل از این مسأله بودند که همیشه کارها به دو صورت انجام می‌گیرد: یا فرد خودش با استقلال می‌تواند تشخیص بدهد یا یک شاخصی را انتخاب می‌کند و از روی آن شاخص تشخیص می‌دهد.

ما امروز این مفاهیم را مطرح می‌کنیم تا روشن شود که چرا باید در مورد آن سخن بگوییم. تا روشن شود که بنده یا هر کس دیگری که می‌خواهیم درباره آن چیزی که امروزه به عنوان خطِّ امام معروف شده صحبت کنیم، بفهمیم و بدانیم که خطِّ امام یا اساساً فلسفه خط امام چیست؟ از نظر ما این مفهوم یک تعبیری است که از این احادیث گرفته شده است. البته این امامی که در لسان روایت مطرح می‌شود بُعد خاص امامت یعنی مربوط به‌امام معصوم است، اما به واسطه این‌که ولایت فقیه یک انتصاب غیرمستقیم و با دستور و فرمان از طرف خود معصوم است، لازم است در زمان غیبت او هم با همین تعبیر به کار برده شود.

«مَن کَثُرَ فِکرُهُ فی المَعاصِیَ دَعَتهُ إلَیها» کسی که درباره معاصی بیندیشد و زیاد فکر بکند، حتماً در آن سقوط می‌کند

در حالی که شما روایت از امام در دست دارید که «مَن کَثُرَ فِکرُهُ فی المَعاصِیَ دَعَتهُ إلَیها» کسی که درباره معاصی بیندیشد و زیاد فکر بکند، حتماً در آن سقوط می‌کند و می‌افتد در آن‌جا. این‌که آقا حاضری مثلاً ده هزار تومان بگیری چنین کار خلافی را انجام دهی؟ اگر گفت حالا درباره‌اش فکر کنم، حتماً در آن معصیت می‌افتد، حتماً مرتکب آن گناه خواهد شد. فکر ندارد که، بگو نمی‌کنم. می‌گوید حاضری مثلاً مشروب بخوری؟ می‌گوید خوب باید فکر کرد، مَضرّاتی دارد، ندارد، باید این‌ها را بررسی کنیم. این‌جوری نمی‌شود عبور کرد، فکر ندارد، چون خدا فکرهایش را کرده و جواب را به تو گفته.

در حالی که شما روایت از امام در دست دارید که «مَن کَثُرَ فِکرُهُ فی المَعاصِیَ دَعَتهُ إلَیها» کسی که درباره معاصی بیندیشد و زیاد فکر بکند، حتماً در آن سقوط می‌کند و می‌افتد در آن‌جا.

معاویه می‌گوید حالات علی را چگونه دیدی و او مسائلی را می‌گوید. یکی از آن توصیف‌ها اینست که به خدا قسم اگر او انباری از کاه داشته باشد و انبار دیگری از طلا، اول طلا را انفاق می‌کند، بعد کاه را.

او این حالت را از کجا به دست آورده؟ از همین دنیا، که ان‌شاءالله در بیان حق‌ها، راجع به آن صحبت می‌کنیم. حقی که دیگران بر گردن ما دارند.

مقدس اردبیلی فردی است که دَلو را می‌اندازد توی چاه آب در بیاورد، وقتی دَلو را می‌کشد بالا می‌بیند پُر از طلا و جواهر است. می‌گوید خدایا احمد از تو آب خواست، نه طلا. طلا و جواهر را برمی‌گرداند توی چاه.

برگردیم به بحث خودمان. امام فرمود برخی مانند برق می‌گذرند مثل بهلول این‌گونه می‌گذرد. مثل برق. اصلاً فرصت نمی‌خواهد، چیزی ندارد که بخواهد در مقابلش جواب بدهد. تازه این‌ها مراحل حلالش است که خیلی جوابگویی دارد، حرامش که دیگر وانفساست.

هارون به قول خودش می‌آید زرنگی کند به بهلول می‌گوید اول تو برو. بهلول قبول می‌کند و همین‌جوری می‌پَرَد روی منقل گُداخته و می‌گوید: بهلول و خرقه، نون جو و سرکه و می‌پرد پایین سپس بهلول می‌گوید حالا تو برو بالا. هارون حساب می‌کند بهلول و خرقه یعنی یک بهلول بوده و یک خرقه هم تنش، نون جو و سرکه هم می‌خورده، فوری این را می‌گوید و می‌پَرَد پایین. پایش هم کمی گرم شده، حال از من می‌خواهد بروم روی منقل، این چهارصد تا را بشمارم چه خواهد شد؟

در زیر این راهی که ما معمولاً می‌خواهیم روی آن حرکت کنیم چه چیزی قرار گرفته؟ یا پول یا پُست و مقام، یا شهوت و امثال آن. این‌ها جهنم‌هایی است که آن زیر وجود دارد و ما می‌خواهیم به واسطه یک پل از روی آن‌ها بگذریم، اگر ذره‌ای پایمان بلغزد، سقوط می‌کنیم.

در همین دعای ندبه وقتی که می‌خواهد از امام مهدی(عج) اسم ببرد می‌گوید «یَابنَ الصِّراطِ المُستَقیمِ» یعنی ای پسر صراط مستقیم که یعنی پدرش صراط مستقیم بوده، این فرزند آن صراط مستقیم است. شاید هم به این معنی باشد که اساساً او پسر این کار است، فرزند این کار است. مثل این‌که می‌گویید پسر سر به راهی است این هم فرزند و پسر صراط مستقیم است و خودش هم به عنوان صراط مستقیم به کار می‌رود و ما به عنوان کسانی که می‌خواهند در صراط مستقیم باشند به او نگاه می‌کنیم ببینیم چگونه عمل می‌کند، همان‌گونه عمل کنیم