بریده‌هایی از کتاب زندانیان جغرافیا

اکنون قدرتمندترین سلاح روسیه که موشک‌های هسته‌ای را به کناری زده است، نه ارتش و نیروی هوایی، که نفت و گاز است

پوتین یک انتخاب داشت: می‌توانست به تمامیت ارضی اوکراین احترام بگذارد. اما با توجه به جبر جغرافیا که روسیه در آن گرفتار بود، این گزینه هرگز محلی از اعراب نداشت. او کسی نبود که «بازندهٔ شبه‌جزیرهٔ کریمه» باشد و تنها بندر مناسب آب گرم را که کشورش به آن دسترسی دارد، از دست بدهد.

سواستوپول تنها بندر اصلی روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم است. با این حال، دسترسی به خارج دریای سیاه و به سمت دریای مدیترانه، به واسطهٔ کنوانسیون سال ۱۹۳۶ مونترو که به ترکیه ـ به عنوان یکی از اعضای ناتو ـ حق کنترل تنگهٔ بسفر را داده، محدود شده است. ناوگان دریایی روسیه از این تنگه عبور می‌کند، ولی به صورت محدود و در صورت بروز مناقشه اجازهٔ همین کار را هم ندارد.

فقدان یک بندر در آب‌های گرم با دسترسی مستقیم به اقیانوس‌ها، همواره پاشنهٔ آشیل روسیه بوده، زیرا به لحاظ راهبردی به همان اندازهٔ دشت شمالی اروپا برای این کشور مهم است. روسیه از وضعیت نامساعد جغرافیایی رنج می‌برد

تجاوز به افغانستان همچنین به این رؤیای بزرگ روس‌ها به شکلی حیاتی پر و بال داد که ارتش آن‌ها، به قول ولادیمیر ژیرینوفسکی، سیاستمدار ملی‌گرای روس، می‌تواند «چکمه‌های خود را در آب‌های گرم اقیانوس هند بشوید»؛ و بدین ترتیب آنچه را که خود هرگز نداشت به چنگ می‌آورد: بندری با آب‌های گرم که در زمستان یخ نمی‌زند، با دسترسی آزاد به مسیرهای عمدهٔ تجاری جهان. بنادر قطب شمال مانند مورمانسک، چند ماه از سال کاملاً منجمد هستن

روسیه فارغ از هر مدرکی که دال بر اروپایی بودنش باشد، به دلایل متعدد یک قدرت آسیایی نیست. اگرچه ۷۵ درصد از قلمروی آن در آسیا است، ولی تنها ۲۲ درصد جمعیت‌اش در این بخش زندگی می‌کند.

اتحاد جماهیر شوروی پس از جنگ جهانی دوم، از اقیانوس آرام تا برلین و از قطب شمال تا مرزهای افغانستان کشیده شده بود ـ ابرقدرتی فوق‌العاده از نظر اقتصادی، سیاسی و نظامی که تنها ایالات متحده با آن رقابت می‌کرد.

فصل خاورمیانه نشان می‌دهد چرا خطوط ترسیم شده بر روی نقشه‌ها ـ بدون توجه به مکان‌شناسی ـ و با همان میزان اهمیت، فرهنگ‌های جغرافیایی در یک منطقهٔ خاص، باعث بروز مشکل شده است. ما شاهد ادامهٔ این مشکل در قرن حاضر خواهیم بود. همین مسئله در فصل‌های مربوط به آفریقا و هند/ پاکستان مطرح خواهد شد. قدرت‌های استعماری مرزهای مصنوعی را روی کاغذ ترسیم کردند و واقعیت‌های فیزیکی منطقه را به طور کامل نادیده گرفتند

محدودیت‌های قدرت در چین ناشی از فقدان نیروی دریایی در سطح جهانی است و در سال ۲۰۱۶، شتاب چین برای تغییر این وضعیت ملموس بود.

به عنوان مثال، در سال ۲۰۰۱ چند هفته پس از حادثهٔ یازدهم سپتامبر، شاهد این بودم که حتی با وجود فناوری مدرن امروزی، چگونه آب و هوا هنوز خود را بر امکانات نظامی حتی قدرتمندترین ارتش‌های دنیا تحمیل می‌کند. من در شمال افغانستان بودم و برای اینکه به نیروهای ائتلاف شمال که با طالبان در جنگ بودند بپیوندم، با یک کرجی از رودخانهٔ مرزی تاجیکستان عبور کردم.

گر پروردگار کوه‌ها را در اوکراین قرار داده بود، در نتیجه دشت وسیع همواری که جلگهٔ اروپای شمالی است دیگر آن‌قدر ترغیب‌کننده نبود که مرتب از آنجا روسیه را مورد تاخت‌وتاز قرار داد. اما چه می‌شود کرد؟ پوتین هیچ گزینه‌ای ندارد: او باید تلاش کند که حداقل دشت هموار به سمت غرب را زیرنظر داشته باشد. این وضعیت شامل تمام کشورهای بزرگ و کوچک می‌شود. چنین چشم‌اندازی رهبران را اسیر خود کرده است و کمتر از آنچه تصور می‌شود حق انتخاب و فضای مانور به آن‌ها می‌دهد.

آمریکا دارای قدرت و در عین حال انعطاف‌پذیری خارق‌العاده‌ای است، پس چرا دربارهٔ زوال آمریکا زیاد صحبت می‌شود؟

ولادیمیر پوتین می‌گوید آدمی مذهبی است؛ حامی بزرگ کلیسای ارتدوکس روسیه. اگر چنین باشد، شاید هر شب با خیالی آسوده به رختخواب می‌رود، دعا می‌کند و از پروردگار می‌پرسد: «چرا کوه‌های خود را در اوکراین قرار ندادی؟»

اکنون قدرتمندترین سلاح روسیه که موشک‌های هسته‌ای را به کناری زده است، نه ارتش و نیروی هوایی، که نفت و گاز است. از نظر ایالات متحده، روسیه دومین کشور بزرگ دارای منبع گاز طبیعی در جهان است و البته از این قدرت برای مطامع خود استفاده می‌کند. روابط بهتر شما با روسیه به معنای پرداخت هزینهٔ کمتری برای انرژی است؛ برای مثال، فنلاند توافق بهتری نسبت به کشورهای بالتیک کرده است. این سیاست شکلی بسیار تهاجمی به خود گرفته است و روسیه بر نیازهای اروپا به انرژی سیطره دارد، گرچه این نوع اقدامات در شرف بی‌اثر شدن است. بسیاری از کشورهای اروپایی تلاش می‌کنند تا وابستگی‌شان به انرژی روسیه را نه از طریق خط لوله‌های جایگزین از کشورهای کمتر تهاجمی، بلکه با ساختن بنادر از بین ببرند.

ولادیمیر پوتین می‌گوید آدمی مذهبی است؛ حامی بزرگ کلیسای ارتدوکس روسیه. اگر چنین باشد، شاید هر شب با خیالی آسوده به رختخواب می‌رود، دعا می‌کند و از پروردگار می‌پرسد: «چرا کوه‌های خود را در اوکراین قرار ندادی؟» اگر پروردگار کوه‌ها را در اوکراین قرار داده بود، در نتیجه دشت وسیع همواری که جلگهٔ اروپای شمالی است دیگر آن‌قدر ترغیب‌کننده نبود که مرتب از آنجا روسیه را مورد تاخت‌وتاز قرار داد. اما چه می‌شود کرد؟ پوتین هیچ گزینه‌ای ندارد: او باید تلاش کند که حداقل دشت هموار به سمت غرب را زیرنظر داشته باشد. این وضعیت شامل تمام کشورهای بزرگ و کوچک می‌شود.

ماهواره‌ها فقط برای انتشار پرتو تصاویر تلویزیونی ما یا پیش‌بینی آب‌وهوا در فضا نیستند: آن‌ها همچنین از کشورهای دیگر جاسوسی می‌کنند تا مشاهده کنند چه کسی به چه وسیله‌ای کجا می‌رود. علاوه بر این، آمریکا و چین در حال توسعهٔ فناوری لیزری هستند که می‌توان از آن به عنوان سلاح نیز استفاده کرد و هر دو به دنبال اطمینان یافتن از امکان ساخت یک سامانهٔ موشکی هستند که بتواند در فضا عمل کرده و نسخهٔ رقیب را بی‌اثر کند. بسیاری از کشورهای پیشرفته از نظر فناوری در حال آماده‌سازی خود هستند تا در صورت نیاز برای مبارزه در فضا آماده باشند.

گاگارین، بوز آلدرین و بسیاری دیگر، از نسل مارکوپولو و کریستف کلمب هستند؛ پیشقراولانی که مرزها را در نوردیدند و جهان را به گونه‌ای تغییر دادند که در کل زندگی‌شان برای آن‌ها قابل تصور نبود. بهتر یا بدتر بودن در اینجا مطرح نیست؛ آن‌ها فرصت‌های جدید و فضاهای جدیدی کشف کردند که مردم در آنجا برای خلق بیشتر آنچه که طبیعت در آن قرار داده است با هم رقابت می‌کنند. این کار نسل‌ها طول خواهد کشید، اما در فضا نیز پرچم‌های خود را برافراشته می‌کنیم ـ قلمرو «تسخیر شده» ـ مدعی خاک خواهیم شد و بر موانعی که گیتی بر سر راه ما قرار می‌دهد، غلبه خواهیم کرد.

البته جغرافیا مسیر همهٔ وقایع را دیکته نمی‌کند. ایده‌های بزرگ و رهبران بزرگ بخشی از کشاکش تاریخ هستند. اما تمامی آن‌ها باید درون محدودهٔ جغرافیا کار کنند.

جغرافیا همیشه اسیر دسته‌بندی‌ها بوده است؛ چیزی که مشخص می‌کند یک کشور چگونه است یا می‌تواند باشد و چیزی که رهبران جهان اغلب در تلاش برای درهم شکستن آن هستند.

کرهٔ شمالی نقطه ضعف وجدان جهان است و تنها تعداد اندکی از سطح وحشت حاکم بر آنجا آگاهند.