بریده‌هایی از کتاب دانش نشانه‌گذاری در خط فارسی

۱. به علت تفاوت در نحوهٔ نگارش زبان فارسی (از راست به چپ، بر خلاف از چپ به راست غالب نوشته‌های غربی)، صورت نوشتاری برخی از علایم متفاوت است؛ مانند نگارش ویرگول، نقطه ـ ویرگول، علامت سؤال و ...؛

واضح است بجز برخی علایم سجاوندی چون نقطه که در زبان فارسی سابقه داشته است و کم‌وبیش در برخی از آثار نوشتاری قدیم فارسی با آن روبرو می‌شویم، غالب علایم نشانه‌گذاری به عنوان یک مجموعه، برآیند یا محصول آشنایی ایرانیان با آثار غربی است که در اثر ترجمه در معرض دید، تأمل و تفکر نویسندگان ایرانی قرار گرفته است

پیدایی نشانه‌ها و نمادهای نوشتاری، ناشی از ناتوانی و نارسایی خط، برای بازگویی احساس و شیوه‌های بیان است. وقتی سخن می‌گوییم و یا به سخن کسی گوش می‌دهیم، متوجه می‌شویم گوینده برای تعمیم یا القای نگرشها، عواطف، احساسات و معانی مقصود خود، علاوه بر درنگهای کوتاه و بلند، تغییر لحن کلام، تغییر آهنگ، تکیه بر پاره‌ای هجاها، شدّت ادای بعضی کلمات، گاه از حرکت دست و گردن و یا تغییر حالات اعضای صورت نیز یاری می‌گیرد

سجاوندی یا نشانه‌گذاری «Punctuation» به‌کارگیری نشانه‌هایی قراردادی است که موجب خواندن درست، فهم آسان و دقیق مطالبی می‌شود که به دلیل غیبت گوینده، ممکن است به ابهام یا کژتابی دچار شود. نشانه‌گذاری، دانش به‌کارگیری نماد و نشانه‌هایی است که برای راهنمایی چگونه خواندن، تدوین شده است. در حقیقت نشانه‌های نگارشی جانشین قواعد زَبَرزنجیره‌ای گفتار چون درنگ، تکیه، آهنگ، لحن و... به شمار می‌آیند. این نشانه‌ها تنها زمانی به‌کار می‌روند که به رفع ابهام و دریافت دقیق معنا کمک کنند؛

۱. نشانه‌های مکث یا وقف خود به دو دسته قابل تقسیم است: الف) نشانه‌های مکث کامل: شاملِ نقطه (.)، نشانهٔ پرسشی (؟)، نشانهٔ عاطفی (!) ب) نشانه‌های مکث موقت: شاملِ ویرگول (،)، نقطه ـ ویرگول (؛)، دونقطه (:) ۲. نشانه‌های دربرگیرنده: دو گیومه («»)، دو هلال یا دو پرانتز (())، دو خط فاصله (ـ ـ)، دو کاما (،،)، دو کروشه ([])، خط زیر (___) و آکلاد ({ }) ۳. نشانه‌های جداکننده: تک‌هلال یا تک‌پرانتز ())، خط فاصله ()، ممیز (/) و خط مایل راست (/)، خط مایل چپ (\)، دونقطه (:) و سه‌نقطه (...) ۴. نشانه‌های ساختاربندی: این نشانه‌ها در خط فارسی، شکلی صریح ندارد و ویراستاران برای صفحه‌بندی و آرایش متن، از این نشانه‌ها برای راهنمایی حروف‌چین استفاده می‌کنند؛

واضح است بجز برخی علایم سجاوندی چون نقطه که در زبان فارسی سابقه داشته است و کم‌وبیش در برخی از آثار نوشتاری قدیم فارسی با آن روبرو می‌شویم، غالب علایم نشانه‌گذاری به عنوان یک مجموعه، برآیند یا محصول آشنایی ایرانیان با آثار غربی است که در اثر ترجمه در معرض دید، تأمل و تفکر نویسندگان ایرانی قرار گرفته است

واضح است بجز برخی علایم سجاوندی چون نقطه که در زبان فارسی سابقه داشته است و کم‌وبیش در برخی از آثار نوشتاری قدیم فارسی با آن روبرو می‌شویم، غالب علایم نشانه‌گذاری به عنوان یک مجموعه، برآیند یا محصول آشنایی ایرانیان با آثار غربی است که در اثر ترجمه در معرض دید، تأمل و تفکر نویسندگان ایرانی قرار گرفته است

واضح است بجز برخی علایم سجاوندی چون نقطه که در زبان فارسی سابقه داشته است و کم‌وبیش در برخی از آثار نوشتاری قدیم فارسی با آن روبرو می‌شویم، غالب علایم نشانه‌گذاری به عنوان یک مجموعه، برآیند یا محصول آشنایی ایرانیان با آثار غربی است که در اثر ترجمه در معرض دید، تأمل و تفکر نویسندگان ایرانی قرار گرفته است

«حجاج بن یوسف» با نگرانی از این امر، از کاتبان روزگار خود خواست که برای حروف مشابه در قرآن، نشانه‌هایی وضع کنند تا تشخیص آنها از یکدیگر ممکن باشد. با وجود تلاش کاتبان آن روزگار برای نشانه‌گذاری رسم‌الخط قرآن، اولین بار در زمانِ «زیاد بن ربیعه»، حاکم کوفه، شخصی به نام «ابوالأسود»، پیشنهاد نشانه‌گذاری در قرآن را پذیرفت و به همراه کاتبی به این امر پرداخت. وی مقرر کرد که فتحه را با نقطه‌ای بر بالای حرف، ضمه را با نقطه‌ای در جلوی حرف، و کسره را با نقطه‌ای در ذیل، و تشدید را با دونقطه مشخص کنند. از آن پس مردم به یاری این نقطه‌ها به حرکات حروف و کلمات پی می‌بردند؛ اما نقطه‌های نشانه‌گذاری با رنگی غیر از خط مصحف و غالباً قرمز مشخص می‌شد

نشانه‌گذاری که از ابزارهای مهم در نگارش فارسی است، پدیده‌ای بیگانه است که اول بار ردّ پای کاربرد آن را در نوشته‌های ارسطو مشاهده می‌کنیم؛ چنانکه او برای آغاز پاراگراف (بند) نوشته‌هایش از علامتی خاص بهره می‌جست. پس از او در قرن سوم پیش از میلاد، نخستین بار «آریستوفانس» (۱۸۵ ـ ۲۵۷ ق.م)، دانشمند یونانی، در نگارشهای یونانی علایمی شبیه ویرگول، نقطه ـ ویرگول و نقطهٔ امروزی به کار گرفت تا شاگردانش بتوانند نوشته‌های «هومر» را ساده‌تر فرا گیرند.

«نشانه‌ها در نوشته‌ها نقشی دوجانبه دارند: اول آنکه این علامتها در حقیقت نشان‌دهندهٔ روابط صحیح و منطقی اجزای مختلف جمله است و این امکان را به خواننده می‌دهد که ترتیب و ارتباط و به هم پیوستگی افکار نویسنده را دریابد؛ دوم آنکه این علامتها می‌تواند ترجمان بعضی از نیات و مقاصد مؤلف باشد؛ از قبیلِ استهزا، تعجّب، پرسش، هیجان و ...، و یا نمودار بعضی تغییر لحنها باشد که گاهی برای ادای مقصود نویسنده و تفهیم آن به خواننده لازم و ضرور به نظر می‌رسد.» از این رو نشانه‌گذاری را می‌توان به دو دسته: نشانه‌گذاری فنی و منطقی، و نشانه‌گذاری ذوقی و سبکی تقسیم کرد.