بریده‌هایی از کتاب خودشناسی

همواره دلایل بسیار درستی وجود دارد که چرا دچار اندوه هستیم؛ موضوع این است که به خودمان اجازه نداده‌ایم این غم‌ها را حس کنیم، زیرا بار مفروضاتی نامنصفانه بر دوشمان سنگینی می‌کند؛ مفروضاتی که برای ما تعیین کرده‌اند احساس غم و اندوه نسبت به چه موضوع‌هایی درست و بهنجار است و نسبت به چه موضوع‌هایی نادرست و غیرعادی است.

هنگام درون‌نگری باید تا حد امکان نسبت به خودمان دلسوز و بخشنده باشیم. این رویکرد به شکل اصلاحیه‌ای بر این گرایش همیشگی‌مان عمل می‌کند که نسبت به خودمان بی‌رحم هستیم و مدام اصرار داریم که درباره موضوع‌های کوچک هیاهو به پا کنیم، در حالی که علیرغم همه این حرف‌ها درد ما نیازمند گوشی شنوا است

طی جلسات درون‌نگری، می‌توانیم شجاعت همیشگی‌مان را، که بسیار پرخطر است، کنار بگذاریم و مجال دهیم که اندوه‌مان به شکل طبیعی خویش جریان یابد. چه بسا برای بسیاری از غم‌هایمان راه حل سریعی وجود نداشته باشد، اما این کار بی‌اندازه کمکمان می‌کند که سر و شکل آن‌ها را بشناسیم.

از همین خرده‌تحقیرها و بی‌اعتنایی‌های ریز است که سرانجام حجم‌های عظیم کین‌توزی در ما شکل می‌گیرد؛ برای مثال، توان دوست داشتن را از دست می‌دهیم یا اصلاً تحمل نداریم که کسی ما را لمس کند. روابط اجتماعی فراوان مستلزم میزان بالایی از رویکرد رواقی است. مشوق‌های زیادی وجود دارند که از ما می‌خواهند دردهایمان را حس نکنیم و به آن‌ها بی‌توجهی کنیم. اما در نهایت، این پریشانی فراگیر که هیچ گاه وجودش را نپذیرفته‌ایم چه بسا تمام وجودمان را غرق افسردگی سازد.

عصبانیت اکنون آماده‌ایم به دومین پرسش راهبر بپردازیم که در جریان تعمق فلسفی اهمیت دارد: در حال حاضر بابت چه چیزی عصبانی‌ام؟ این پرسش ممکن است عجیب به نظر برسد، زیرا چه بسا در حال حاضر اصلاً هیچ گونه احساس عصبانیت خاصی نسبت به هیچ چیزی نداشته باشیم. اما اینجا نکته این است که ما تقریباً همواره ممکن است بابت چیزی عصبانی شویم، صرفاً به این دلیل که بسیار بیش از آنکه تصور می‌کنیم شکننده هستیم و در زندگی مدام در معرض اصابت تیرهای کوچکی هستیم که اطرافیانمان به سمت ما شلیک می‌کنند.

۲. واگشاییِ عاطفی با خودتان درباره چالشی عاطفی یا مجموعه‌ای از تردیدها صحبت کنید. احساستان را با جزئیات بیشتری تشریح کنید. حس می‌کنید ناظر به چه موضوعی است؟ خودتان را تصور کنید که در حال جمع‌بندی آن برای یکی از دوستانِ متفکرتان هستید.

هر مورد اضطراب‌آور شبیه بسته‌ای است که به دو شکل می‌توانیم آن را باز کنیم. ۱. واگشاییِ عمل‌گرایانه قدم به قدم با چالش‌های این شیوهٔ عمل‌گرایانه روبه‌رو شوید. پرسش‌های زیر را از خودتان بپرسید: باید چه گام‌هایی برداری؟ دیگران باید چه کارهایی بکنند؟ بعد باید چه اتفاقی بیفتد؟ بسیار مفید است اگر هنگام بررسی یک موضوع، مجال دهید که آن جنبهٔ آرام و همدلانهٔ وجودتان (یا یکی از دوستانتان) با حوصلهٔ تمام، توضیحات دقیقتان را درباره کارهای لازم بشنود. در این حالت دیگر با یک اضطراب سروکار نداریم، بلکه اکنون با مجموعه‌ای از گام‌ها سروکار داریم. چه بسا همه آن‌ها گام‌هایی ساده نباشند، اما دست‌کم برایتان روشن‌تر است که هر یک از آن گام‌ها قرار است چه نتیجه‌ای داشته باشند.

اما آرامش و تسکین بزرگ‌تر زمانی فرا می‌رسد که یک اضطراب را «واگشایی کنیم» و محتویاتش را بکاویم. هر مورد اضطراب‌آور شبیه بسته‌ای است که به دو شکل می‌توانیم آن را باز کنیم.

ناگهان متوجه می‌شوید که صرف تهیهٔ فهرستی از این نمونه‌های اضطراب‌آور، نوعی احساس سبکیِ عجیب ایجاد می‌کند.

وقتی اضطراب‌هایمان به نحوی روش‌مند نظم و ترتیب بیابند و به آن‌ها پرداخته شود، بی‌اعصابی‌مان نیز به طور کلی افول خواهد کرد. بایستی با اضطراب‌هایمان شاخ به شاخ شویم؛ باید خودمان را مجبور کنیم که تصور کنیم اگر پیشگویی‌های بدشگون و فاجعه‌آمیزِ این اضطراب‌ها واقعاً رخ دهند، چه اتفاقی خواهد افتاد: اگر هر آنچه در ما احساس نگرانی مبهم ایجاد می‌کند واقعاً پیش بیاید، چه بر سرمان خواهد آمد؟ کدام خطرها واقعی هستند؟ چطور ممکن است که وقتی همه چیز در هم پاشیده است، کماکان حال ما خوب باشد؟ بازی کردن با وخیم‌ترین وقایع، یکی از بهترین راه‌ها است که یک نگرانی آزارنده را بالاخره خنثی کنیم. بایستی با بدترین نگرانی‌هایمان تک به تک روبه‌رو شویم تا دریابیم که اکثرشان چندان ناظر به هیچ خطر جدی‌ای نیستند.

طی جلسهٔ تعمق فلسفی، باید به همه اضطراب‌هایمان فرصت بدهیم که خودشان را درک کنند؛ زیرا سه چهارم پریشانی‌های ما ناشی از این نیست که چیزهایی نگران‌کننده وجود دارند، بلکه ناشی از آن است که به نگرانی‌هایمان فرصت لازم و کافی نمی‌دهیم که درک شوند و بدین ترتیب خنثی گردند.

طی جلسهٔ تعمق فلسفی، باید به همه اضطراب‌هایمان فرصت بدهیم که خودشان را درک کنند؛ زیرا سه چهارم پریشانی‌های ما ناشی از این نیست که چیزهایی نگران‌کننده وجود دارند، بلکه ناشی از آن است که به نگرانی‌هایمان فرصت لازم و کافی نمی‌دهیم که درک شوند و بدین ترتیب خنثی گردند.

هم اکنون بابت چه چیزی اضطراب دارم؟ زندگی بسیار بیشتر از آن حدی نگران‌کننده است که حاضر به پذیرش آن هستیم. ما مدام باید در جهانی نامطمئن مسیریابی و حرکت کنیم. ما اسیرانِ همیشگیِ هوس‌های شانس و تقدیریم. در هر دقیقه از زندگی روزمره، رادارِ بی‌قرار ذهن‌مان در حال اسکنِ افق گسترده و نسبتاً مه‌آلود جهان است و مدام سرچشمه‌های جدیدی از عدم قطعیت و ریسک را کشف می‌کند؛

کلید ورود به تعمق فلسفی این سه پرسش مهم است: هم اکنون بابت چه چیزی اضطراب دارم؟ هم اکنون بابت چه چیزی عصبانی‌ام؟ هم اکنون بابت چه چیزی هیجان دارم؟

اما رویکرد دیگری وجود دارد که نه بر اساس اندیشهٔ شرقی بلکه مبتنی بر ایده‌هایی است که به واسطهٔ سنت فلسفیِ غرب به ما رسیده است. این رویکرد را تعمق فلسفی می‌خوانیم؛ رویه‌ای که اساساً مبتنی بر این فرض است که بخش اعظمی از مشکلات ذهنی‌مان از افکار و احساساتی ناشی می‌شوند که گره‌شان باز نشده، بررسی نشده و با دقت کافی به آن‌ها توجه نشده است. تعمق فلسفی باید در مواقعی از روز انجام شود که انتظار کار خاصی از ما نمی‌رود. برای مثال، شاید روی تخت یا مبل دراز کشیده باشیم، در حالی که قلم و دفتری به دست داریم.

جامعه تا حدی ما را تشویق می‌کند که اوقاتی را صرف ذهنمان کنیم، و بر همین اساس اعتبار خاصی به مجموعه‌ای از رویه‌ها می‌دهد که عموماً تحت مقولهٔ «تعمق» قرار می‌گیرند. هواداران تعمق معمولاً توصیه می‌کنند در یک وضعیت بدنی خاص بنشینیم و سعی کنیم آگاهی‌مان را از احساسات و تصورات درهم‌ریختهٔ روزمره خالی کنیم. قرار است برای رسیدن به آرامش، آشفتگی‌های یک ذهن سرکش و بازیگوش را آرام کنیم؛ ذهنی که بودائیان برایش از تعبیر پرمعنای «ذهن میمون‌وار» استفاده می‌کنند.

هر آنچه به اصطلاح «اعتیاد» ش می‌خوانیم، اساساً علایم احساسات بسیار دشواری است که هیچ راهی برای مدیریتش نیافته‌ایم.

جاه‌طلبی‌ای که خودش را نشناسد، به شکل اضطراب بروز می‌کند. حسادت به لباس کینه در می‌آید؛ عصبانیت به خشم تبدیل می‌شود؛ اندوه به تدریج به افسردگی می‌انجامد. اموری که انکارشان کرده‌ایم، سیستم را تحت فشار و تنش قرار می‌دهند. دچار تیک‌های مضر می‌شویم؛ مثل حرکات غیرارادی در صورت، ناتوانی جنسی، ناتوانی شغلی، اعتیاد به الکل یا علاقهٔ مفرط به پورنوگرافی.

این که نمی‌کوشیم عقب‌نشینی‌های ذهنمان را دقیق‌تر واکاوی کنیم، برای این است که همواره به شدت در حال محافظت از خودتصویری‌مان هستیم تا بتوانیم کماکان تصور خوبی از خودمان داشته باشیم. اما گریز از وظیفهٔ درون‌نگری به این سادگی هم نیست. تقریباً هرگاه در کار درون‌نگری تعلل کنیم، هزینهٔ بالایی خواهیم پرداخت. احساسات و امیالی که واکاوی نشده‌اند، به سادگی ما را به حال خود نخواهند گذاشت؛ آنان در وجودمان لانه می‌کنند و انرژی خود را به شکلی تصادفی به دیگر مسائل مجاور خویش می‌گسترانند.

اما نباید خودمان را سرزنش کنیم که چرا چندان از ذهن خودمان سر در نمی‌آوریم. این معضل در خودِ معماری مغز ما ریشه دارد؛ زیرا مغز ما اندامی است که طی هزاران سال نه برای غربال‌گریِ صبورانه و درون‌نگرانهٔ ایده‌ها و عواطف، بلکه برای تصمیم‌گیری‌های سریع و غریزی تکامل یافته است.