بریده‌هایی از کتاب اقتصاد ما؛ کتاب اول

به همان اندازه که خلق و خوی انسان غربی نوین با شیوه‌های اقتصادی اروپا هماهنگی دارد، خلق و خوی انسان مسلمان با آن در تعارض است. این خلق و خو،‌ بسیار پابرجا و استوار است و نمی‌توان به مجرد سست کردن عقیده دینی آن را ریشه‌کن ساخت.

اگر زمین از آسمان بریده شود، نگاه انسان جهان اسلامی به آسمان پیش از زمین، ممکن است به یک موضع منفی در برابر زمین و ثروت‌ها و خیرات نهفته در آن بینجامد که در زهد، قناعت و یا سستی جلوه‌گر شود؛ اما اگر زمین در چارچوب آسمان قرار گیرد و به کار با طبیعت، صفت واجب و مفهوم عبادت داده شود،‌ آن‌گاه همان نگاه به غیب دوخته‌شده انسان مسلمان،‌ به نیرویی جنبش‌آفرین و قدرتی برانگیزاننده تبدیل می‌شود که او را تا حد ممکن به سوی شرکت در ارتقای سطح اقتصادی می‌راند.

فرایند رشد اقتصادی، فرایندی نیست که تنها دولت به انجام آن بپردازد، آن را بپذیرد و برایش قانون وضع کند، بلکه فرایندی است که می‌بایست همه افراد امت، به هر شکل ممکن، در آن شرکت کنند و سهیم باشند. بنابراین، اگر امت احساس کند که میان چارچوب در نظر گرفته شده برای رشد،‌ با عقیده‌ای که به آن می‌بالد و از برخی دیدگاه‌هایش در زندگی دفاع می‌کند تناقضی وجود دارد، آن‌گاه به میزان وابستگی خود به آن عقیده،‌ از همکاری با فرایند رشد و قرار گرفتن در چارچوب مورد نظر آن خودداری خواهد کرد.

نیاز رشد اقتصادی به یک شیوه اقتصادی فقط نیاز به یک چارچوب از میان چارچوب‌های نظام اجتماعی که مورد پذیرش دولت قرار گرفته باشد نیست تا به محض آن‌که دولت این یا آن چارچوب را پذیرفت و خود را به آن ملزم ساخت، بتوان رشد اقتصادی را در درون آن قرار داد؛ بلکه رشد اقتصادی و مبارزه بر ضد عقب‌ماندگی نمی‌تواند نقش دلخواه خود را ایفا نماید مگر آن‌که دارای چارچوبی باشد که امت بتواند با آن هماهنگ شده و به همکاری بپردازد.

حرکت همگانی امت، شرطی بنیادین برای موفقیت‌آمیز بودن هرگونه رشد و مبارزه فراگیر بر ضد عقب‌ماندگی است؛ زیرا حرکت امت، نمایانگر رشد و نشان دهنده بالندگی اراده و رها شدن استعدادهای درونی آن است؛ و چنانچه امت، خود رشدی نکند نمی‌تواند به فرایند رشد دست یابد. بنابراین، رشد ثروت در بیرون و بالندگی امت در درون، می‌بایست در یک راستا حرکت کنند.

کشورهای پیشرفته هم چنین تلقین می‌کردند که یگانه راه برای چیره شدن بر این مشکل و پیوستن به کاروان کشورهای پیشرفته آن است که شیوه زندگی انسان اروپایی به‌عنوان یک تجربه پیشرو و راهگشا در پیش گرفته شود

مهم‌ترین عامل موفقیت شیوه‌هایی که برای سازماندهی زندگی اجتماعی برگزیده می‌شوند، جلب احترام مردم و ایمانشان به لزوم اجرا و پیاده شدن آن‌هاست.

در کنار این احساس پیچیده امت، در جهان اسلام نسبت به استعمار و همه شیوه‌های مربوط به کشورهای استعمارگر، پیچیدگی دیگری نیز یافت می‌شود که دشواری بزرگی در راه موفقیت شیوه‌های نوین اقتصاد اروپایی به هنگام پیاده شدن در جهان اسلام به وجود می‌آورد؛ این پیچیدگی، عبارت است از تناقض میان این شیوه‌ها و عقیده دینی مورد قبول مسلمانان.

ملیت، تنها یک پیوند تاریخی و زبانی است؛ نه فلسفه‌ای دارای اصول و عقیده‌ای دارای پایه؛ بلکه می‌توان گفت که ملیت بر اساس طبیعت خویش نسبت به همه فلسفه‌ها و مکتب‌های اجتماعی و عقیدتی و دینی بی‌طرف است؛ ازاین‌رو ملیت نیازمند آن است که در برابر هستی و زندگی، فلسفه خاص و دیدگاه معینی را برگزیند تا بر اساس آن بتواند شاخص‌های مدنیت، نهضت و سازمان‌های اجتماعی خود را استوار سازد.

چنانچه بخواهیم یک شیوه یا یک چارچوب کلی را برای رشد اقتصادی در درون جهان اسلام برگزینیم، ناگزیریم این حقیقت را شالوده کار خویش قرار دهیم و در پرتو آن، به جست و جوی آمیزه‌ای تمدنی برآییم که بتواند امت را به حرکت وادارد و همه نیروها و توانمندی‌های آن را برای مبارزه با عقب‌ماندگی بسیج کند و در آن صورت، بایستی احساسات، روحیات، تاریخ و پیچیدگی‌های گوناگون امت را به‌شمار آوریم.

به راستی اگر یک دانشمند اتمی آلمان نازی، تنها چند ماه زودتر، راز اتم را کشف می‌کرد، چه مسیری برای تاریخ جهان پیش‌بینی می‌شد؟ آیا اگر هیتلر به بمب اتمی دست می‌یافت، کافی نبود که مسیر تاریخ تغییر کند و دمکراسی سرمایه‌داری و سوسیالیسم مارکسیسم از اروپا رخت بر بندد؟ چرا هیتلر نتوانست به این راز دست یابد؟ طبیعی است که علت آن، وضع اقتصادی و چگونگی نیروهای تولید نبوده، بلکه علتش این بوده است که اندیشه علمی، به پیروی از شرایط جسمی و روانی، نتوانست در آن لحظه، رازی را کشف نماید که تنها پس از چند ماه آن را کشف کرد.

انسان اروپایی همواره به زمین می‌نگرد نه به آسمان

به جست و جوی آمیزه‌ای تمدنی برآییم که بتواند امت را به حرکت وادارد و همه نیروها و توانمندی‌های آن را برای مبارزه با عقب‌ماندگی بسیج کند

چرا ما از نقاشی خوشمان می‌آید و از آن لذت می‌بریم؟ آیا نیروهای تولید یا منافع طبقاتی، این لذت و ذوق هنری را در روح ما می‌آفرینند، یا این یک احساس درونی و یک لذت روانی است که از ژرفای روح سرچشمه می‌گیرد و ره‌آورد ابزار تولید و شرایط طبقاتی آن نیست؟ ماتریالیسم تاریخی،‌ مارکسیسم را بر آن می‌دارد که ذوق هنری را با نیروهای تولید و منافع طبقاتی تفسیر کند؛ چراکه در ماتریالیسم تاریخی، تنها عامل اقتصاد است که همه پدیده‌های اجتماعی را تفسیر می‌نماید؛ اما مارکسیسم با همه تلاشش موفق به این کار نشده است؛ زیرا اگر نیروهای تولید یا منافع طبقاتی آفریننده این ذوق هنری باشند، باید با از میان رفتن آن‌ها ازبین برود و با دگرگونی آن‌ها دگرگون شود؛ چنان‌که دیگر پدیده‌ها و روابط اجتماعی دگرگون می‌گردند. در صورتی که هنر باستان،‌ با نشانه‌های دلپذیرش تا به امروز، همواره یکی از سرچشمه‌های لذت از زیبایی بوده و ره‌آوردش برای انسان عصر اتم، همان انبساط روح و افسونی است که هزاران سال پیش به ارمغان می‌آورده است.

انسان اروپایی همواره به زمین می‌نگرد نه به آسمان؛ حتی مسیحیت،‌ دینی که این انسان صدها سال به آن ایمان داشته، هرگز این توانایی را نیافته است که بر نگرش زمینی انسان اروپایی چیره شود؛ بلکه به‌جای آن‌که دین بتواند نگاه وی را به سوی آسمان معطوف بدارد؛‌ او توانسته است خدای مسیحیت را از آسمان به زمین آورد و در یک موجود زمینی جلوه‌گر نماید.

مدعیان سوسیالیسم عربی نمی‌توانند تفاوت‌های ریشه‌داری میان سوسیالیسم عربی، سوسیالیسم فارسی و سوسیالیسم ترکی به ما نشان دهند؛ و همچنین نمی‌توانند روشن کنند که چگونه به مجرد دادن این یا آن چارچوب ملی، سوسیالیسم دستخوش تغییر می‌گردد در حالی که محتوا و ماهیت آن فرقی نکرده است.

بی‌تردید این احساس امت که اسلام، نمایان‌گر خود او و عنوان شخصیت تاریخی و کلید افتخارات گذشته اوست، عامل بسیار مهمی در موفقیت مبارزه بر ضد عقب‌ماندگی و در راه رشد به شمار می‌آید، البته به این شرط که شیوه این مبارزه برگرفته از اسلام باشد و نظام اسلامی خاستگاه و چارچوب آن باشد

فرایند رشد اقتصادی، فرایندی نیست که تنها دولت به انجام آن بپردازد، آن را بپذیرد و برایش قانون وضع کند، بلکه فرایندی است که می‌بایست همه افراد امت، به هر شکل ممکن، در آن شرکت کنند و سهیم باشند.

پس حرکت همگانی امت، شرطی بنیادین برای موفقیت‌آمیز بودن هرگونه رشد و مبارزه فراگیر بر ضد عقب‌ماندگی است؛ زیرا حرکت امت، نمایانگر رشد و نشان دهنده بالندگی اراده و رها شدن استعدادهای درونی آن است

بی‌تردید، مهم‌ترین عامل موفقیت شیوه‌هایی که برای سازماندهی زندگی اجتماعی برگزیده می‌شوند، جلب احترام مردم و ایمانشان به لزوم اجرا و پیاده شدن آن‌هاست.