بریده‌هایی از کتاب شناخت و درمان رفتاری کودکان

کارهایی را که باید انجام دهد به او بگویید و فقط آنچه را نباید انجام دهد به او گوشزد نکنید. (به او بگویید: تو باید این انشا را در مدت ۴۵ دقیقه بنویسی. هیچ‌گاه بیان نکنید: اگر انشایت را ننویسی....)

افت تحصیلی دانش‌آموزان بیش‌فعال به دلایل زیر است: ـ ناتوانی در تمام کردن تکلیف‌ها ـ ضعف شدید در سازمان‌دهی ـ ناتوانی در حفظ و نگه‌داشتن توجه ـ گوش نکردن یا پیروی نکردن از دستور

نخستین قرارداد بین من و جواد این بود که برای انجام هر تمرین بدون اشتباه یک امتیاز بگیرد و وقتی امتیازهای او به ۱۰ رسید می‌توانست یک جایزه کوچک از کمد جایزه‌ها بردارد یا این که امتیازهای خود را با کارت عوض کند و به‌ازای هر ۵ کارت یک جایزه بزرگ‌تر بگیرد. زمانی که امتیازات جواد زیاد شدند و تقریباً او توانست لذت داشتن جوایز کوچک و بزرگ را احساس کند، انجام تمرین بدون اشتباه در زمان تعیین شده به‌عنوان رفتار، هدف تعیین شد.

این اختلال سه علامت عمده یا نشانه مرضی دارد: مشکل در توجه، فعالیت بیش از اندازه (بیش‌فعالی) و انجام عمل قبل از فکر کردن (رفتار تکانشی).

البته این که کودکان جنب‌وجوش و تحرک داشته باشند و از بازی کردن لذت ببرند امری عادی است و این اختلال را نباید به هر کودک پُرجنب‌وجوش نسبت داد.

متأسفانه، ما اغلب، فرزندان خود را به دلیل خطاها، اختلال‌ها و ناسازگاری‌هایشان محکوم می‌کنیم یا به باد تنبیه و ناسزا می‌گیریم. هنگامی که فردی مریض می‌شود هیچ‌گاه او را مقصر نمی‌شناسیم؛ بلکه بر بالینش می‌نشینیم، از او پرستاری می‌کنیم، دارویش را می‌دهیم و کمک می‌کنیم تا به سلامتی بازگردد؛ اما همان فرد وقتی عصبی شود، پرخاشگری کند، افسرده شود یا... بر او فشار می‌آوریم، آزارش می‌دهیم و....

بیش‌فعالی چیست؟ اختلال نارسایی توجه، شرایطی را برای فرد ایجاد می‌کند که نمی‌تواند آرام و بدون حرکت بنشیند، رفتارش را کنترل کند و توجه خود را به یک موضوع خاص متمرکز سازد. این مشکل به‌طور معمول قبل از هفت سالگی آغاز می‌شود.

جواد هنگام انجام یک فعالیت در تمرکز روی آن موفق نیست و بعد از چند دقیقه خسته می‌شود. وقتی کاری را به او می‌دهم بیشتر وقت‌ها از نیمه‌های راه، کار اصلی را فراموش می‌کند و ذهن او به موضوع دیگری منحرف می‌شود. او به‌ندرت فعالیتی را به پایان می‌رساند. اشتباه کردن برای او امری عادی شده است. دائم صحبت می‌کند و سروصدا به‌راه می‌اندازد. نشستن برای او سخت است و هرگاه می‌نشیند پاهایش را تکان می‌دهد. گاهی هم با مداد یا خودکار روی میز می‌کوبد. او خستگی‌ناپذیر است و همیشه می‌خواهد چند کار را با هم انجام دهد. هرگاه سؤالی از او می‌پرسم بدون توجه به درستی جواب، بی‌درنگ پاسخ می‌دهد و گاهی هم پرخاشگری می‌کند. خویشتن‌دار نیست، تقریباً بی‌نزاکت است و نمی‌تواند مسئولیتی بپذیرد.

بیش‌فعالی برای بسیاری از دانش‌آموزان، مشکلات قابل توجهی به‌وجود می‌آورد و بر عملکرد شناختی، اجتماعی، هیجانی و خانوادگی آنان و سپس در بزرگسالی بر عملکرد شغلی و زناشویی‌شان تأثیر می‌گذارد.

کودکی که مشکل رفتاری مورد نظر را دارد لزوماً نباید تمام خصوصیات ذکر شده را داشته باشد و ممکن است چند مورد از علت‌های احتمالی در رفتار کودک تأثیر داشته باشند.

خصوصیات شخصیتی بیش‌فعالی ـ بی‌حوصله بودن ـ تمام نکردن وظایف، تکالیف یا حتی بازی‌ها ـ بی‌توجهی به خواسته‌های دیگران ـ بی‌دقتی و حواس‌پرتی ـ برای انجام فعالیتی از این شاخه به آن شاخه پریدن ـ رفتارهای ناگهانی و بدون فکر ـ نداشتن آرامش و قرار ـ بی‌قراری و تحرک زیاد (وول خوردن) ـ وسط صحبت دیگران پریدن ـ صبر و حوصله نداشتن ـ رفتار پرخاشگرانه و مهار گسیخته ـ انجام کارهای مخرب ـ به‌هم ریختن وسایل خانه، کلاس درس و...

شرکت دادن جواد در گروه‌های کوچک باعث شده است که او خودکنترلی را کم‌کم بیاموزد.

ـ چون یادگیری شفاهی برای او مشکل است، تا جایی که امکان دارد سعی کنید برای آموزش از روش‌های عملی و کارت‌های تصویری استفاده کنید. (به‌عنوان مثال اگر درسش مربوط به زنجیره غذایی جانوران است، این زنجیره به‌صورت تصویر در کلاس نصب شود.)

(هنگامی که جواد کاری را به خوبی در حالت نشسته انجام می‌داد گاهی به‌عنوان پاداش می‌توانست فعالیت دلخواه خود را به‌صورت ایستاده با مدت‌زمان مشخص انجام دهد) و به مرور زمان انجام فعالیت‌های آرام و نشسته او زیاد می‌شدند.

ـ تجزیه هر رفتار یا فعالیت به اجزای کوچک‌تر. (در تمرین دارت ابتدا او باید آماده شود، بعد نشانه‌گیری کند و سپس پرتاب را انجام دهد.) ـ استفاده از فعالیت‌های تازه و جذاب. (بازی‌های هوشیار بیدار، دارت مغناطیسی، پرتاب حلقه و... به‌عنوان تمرین‌های آموزشِ توجه و تمرکز.) ـ به‌کار گرفتن حسّ لامسه و حرکت (چیدن ماکت‌ها و پازل‌های مختلف) که به مرور زمان بر پیچیدگی اهداف افزوده می‌شد. در صورت نیاز گاهی از زمان‌سنج برای انجام برخی فعالیت‌های او استفاده می‌کردم (تکمیل یک پازل کوچک در ۲ دقیقه)، گاهی کارهای متفرقه را به او می‌دادم تا انجام دهد و تمام این فعالیت‌ها برای افزایش دامنه توجه او بود.

گاهی در طی مراحل انجام فعالیت توسط جواد، از نشانه‌ها و سرنخ‌های کلامی یا حرکتی استفاده می‌کردم، زمانی هم که رفتار نامطلوبی از او می‌دیدم که از هدف ما دور بود از او می‌خواستم برای مثال ۲ دقیقه بدون حرف زدن روی صندلی بنشیند.

گاهی در طی مراحل انجام فعالیت توسط جواد، از نشانه‌ها و سرنخ‌های کلامی یا حرکتی استفاده می‌کردم، زمانی هم که رفتار نامطلوبی از او می‌دیدم که از هدف ما دور بود از او می‌خواستم برای مثال ۲ دقیقه بدون حرف زدن روی صندلی بنشیند.

این اختلال به سه نوع تقسیم شده است: نوع بی‌دقت و بدون توجه: فرد در این نوع نمی‌تواند روی تکلیفی که به او داده شده یا یک فعالیت خاص تمرکز داشته باشد. نوع تکانشی و بیش‌فعالی: فرد در این نوع اختلال، بسیار پُرتحرک است و بدون فکر به انجام کاری اقدام می‌کند. نوع ترکیبی: فرد در این نوع اختلال بی‌دقت است، حرکات تکانشی از خود نشان می‌دهد و فعالیت بسیار دارد.