بریده‌هایی از کتاب سنت‌های تاریخی در قرآن کریم

چه بسیار نسل‌هایی را که پیش از آنان نابود کردیم که نیرومندتر از آنان بودند و با قوت و قدرت به شهرها می‌تاختند؛ آیا گریزگاهی هست؟ همانا این حقایق مایه تذکر است برای کسی که صاحب خرد است و به سخن حق گوش می‌دهد، درحالی‌که دارای حضور [قلب] است.

چه بسیار نسل‌هایی را که پیش از آنان نابود کردیم که نیرومندتر از آنان بودند و با قوت و قدرت به شهرها می‌تاختند؛ آیا گریزگاهی هست؟ همانا این حقایق مایه تذکر است برای کسی که صاحب خرد است و به سخن حق گوش می‌دهد، درحالی‌که دارای حضور [قلب] است.

(فَکأَینْ مِنْ قَرْیةٍ أَهْلَکناها وَ هِی ظالِمَةٌ فَهِی خاوِیةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشیدٍ أَ فَلَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ)

چه بسیار نسل‌هایی را که پیش از آنان نابود کردیم که نیرومندتر از آنان بودند و با قوت و قدرت به شهرها می‌تاختند؛ آیا گریزگاهی هست؟ همانا این حقایق مایه تذکر است برای کسی که صاحب خرد است و به سخن حق گوش می‌دهد، درحالی‌که دارای حضور [قلب] است.

انسان عادی، حوادث تاریخ را توده‌ای انباشته و بی‌نظم می‌دانست که گاه آنها را براساس تصادف و گاه بر پایه قضا و قدر و تسلیم بودن در برابر خداوند سبحان تفسیر می‌کرد. قرآن کریم در برابر این نظریه تصادفی و تسلیمی ایستاد و عقل بشر را از وجود سنت‌ها و قوانینی در این عرصه با خبر ساخت و او را آگاه کرد که اگر می‌خواهد انسانی فعال و اثرگذار باشد، باید این سنت‌ها را کشف کند و شناخت لازم و کافی را از قوانین تاریخ به‌دست آورد تا بتواند بر آن حاکم گردد، وگرنه تاریخ بر سرنوشت او حاکم شده و او چشم‌بسته در اختیار تاریخ قرار می‌گیرد. قرآن می‌فرماید: ای انسان‌ها چشم‌هایتان را بر این سنت‌ها باز کنید تا بر آن حاکمیت بیابید، وگرنه این سنت‌ها هستند که شما را زیر سلطه می‌کشند.

انسان عادی، حوادث تاریخ را توده‌ای انباشته و بی‌نظم می‌دانست که گاه آنها را براساس تصادف و گاه بر پایه قضا و قدر و تسلیم بودن در برابر خداوند سبحان تفسیر می‌کرد. قرآن کریم در برابر این نظریه تصادفی و تسلیمی ایستاد و عقل بشر را از وجود سنت‌ها و قوانینی در این عرصه با خبر ساخت و او را آگاه کرد که اگر می‌خواهد انسانی فعال و اثرگذار باشد، باید این سنت‌ها را کشف کند و شناخت لازم و کافی را از قوانین تاریخ به‌دست آورد تا بتواند بر آن حاکم گردد، وگرنه تاریخ بر سرنوشت او حاکم شده و او چشم‌بسته در اختیار تاریخ قرار می‌گیرد. قرآن می‌فرماید: ای انسان‌ها چشم‌هایتان را بر این سنت‌ها باز کنید تا بر آن حاکمیت بیابید، وگرنه این سنت‌ها هستند که شما را زیر سلطه می‌کشند.

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکنْ کذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یکسِبُونَ

تأکید بر یک‌نواختی در سنت تاریخی، در واقع تأکید بر ماهیت علمی قانون تاریخی است؛ زیرا مهم‌ترین امتیاز قانون علمی بر سایر معادلات و فرضیه‌ها، یک‌نواختی، پیوستگی و تخلف‌ناپذیری آن است.

قرآن کریم اولین کتاب شناخته‌شده‌ای است که بر این موضوع تأکید و اصرار ورزیده و از آن پرده برداشته و با به‌کارگیری همه ابزارهای آموزشی و اقناعیِ ممکن، در برابر دیدگاه تصادفی یا تسلیمی و غیبی به حوادث ایستاده است.

اگر «آنچه درون قوم است» تغییر کند، وضعیت [بیرونی] آنها و روابط و مناسباتی که افراد جامعه را به یکدیگر پیوند می‌دهد نیز تغییر خواهد کرد. بنابراین، این یکی از سنت‌های تاریخ است که زیربنا را به روبنا پیوند می‌دهد.

هنگامی که بر اساس سنت تاریخ، در این دنیا بر جامعه‌ای عذاب نازل شود، تنها به ستمکاران آن جامعه اختصاص ندارد. به همین دلیل قرآن کریم در آیه دیگری می‌فرماید: (وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ شَدیدُ الْعِقابِ) (از فتنه‌ای که فقط به ستمکاران اختصاص ندارد، پرهیز کنید و بدانید که همانا خداوند سخت مجازات‌کننده است)؛ درصورتی‌که خود قرآن در جای دیگر می‌فرماید: (وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی) (هیچ‌کس بار گناه دیگری را بر دوش نخواهد گرفت). آری مجازات اخروی فقط بر شخص گناه‌کار وارد خواهد شد، ولی مجازات دنیایی دامنه‌اش از این وسیع‌تر است.

زمانی که بنی‌اسرائیل در نتیجه ظلم، سرکشی و نافرمانی‌شان به سرگردانی در بیابان دچار شدند، این عقوبت تنها به ستمکاران اختصاص نیافت؛ بلکه شامل حال حضرت موسی (ع) نیز شد که پاک‌ترین و شجاع‌ترین آنها در مبارزه با ستمکاران و طاغوت‌ها بود. شامل حال او هم شد؛ زیرا او هم از آن امتی بود که هلاکت نصیبشان شد. در نتیجه ستم و سرکشی آن قوم، همگی چهل سال سرگردان شدند و این سرگردانی، موسی (ع) را نیز دربرگرفت.

حاصل تفسیر جزئی‌نگر در خوش‌بینانه‌ترین ارزیابی، گردآوری مجموعه‌ای از معانی قرآنی است که خود این مجموعه هم با نگاهی جزئی‌نگر گرد آمده؛ یعنی در این رویکرد، به‌شمار زیادی از داده‌ها و معارف قرآنی دست می‌یابیم که بی‌ارتباط با یکدیگر، پراکنده و به‌صورت توده‌ای انبوه کنار هم قرار گرفته‌اند، بدون آنکه ارتباط درونی و اندام‌وار این توده انباشته از اندیشه‌ها را کشف کنیم و در پایان نظریه قرآن در هریک از عرصه‌های زندگی را ارائه دهیم.

در تنوع تفسیر و گوناگونی مرام‌ها و مکتب‌های آن و حتی گاهی اختلاف در مسائل موردتوجه و گرایش‌های تفسیری تردید نیست. برخی از تفسیرها به جنبه‌های لفظی، ادبی و بلاغی قرآن می‌پردازند و برخی دیگر محتوا، معنا و درون‌مایه آن را بررسی می‌کنند. در پاره‌ای از تفاسیر با محور قرار دادن احادیث، قرآن را براساس روایات امامان (ع) یا صحابه و تابعان تفسیر می‌کنند و پاره‌ای دیگر، افزون‌بر احادیث، عقل را در جایگاه یکی از پایه‌های اساسی تفسیر و فهم کتاب خداوند سبحان قرار می‌دهند. برخی از تفسیرها جانب‌دارند و با پیش‌فرض گرفتن مواضعی برخاسته از گرایشی خاص تلاش می‌کنند قرآن را بر آن مواضع منطبق کنند و در برابر آن، گونه‌ای دیگر از تفسیر با بی‌طرفی سعی می‌کند خود قرآن را به سخن درآورد و رأی قرآنی را مبنا و پایه آرای مفسر قرار دهد، نه اینکه رأی مفسر را بر قرآن تحمیل کند. بدین‌سان رویکردهای مختلفی در تفسیر قرآن مطرح است.

سنت‌های تاریخ از نظر قرآن ماهیتی علمی دارند؛ زیرا از ویژگی یک‌نواختی برخوردارند که وجه امتیاز قانون علمی است. نیز ماهیتی ربانی دارند؛ زیرا بیانگر حکمت و حسن تدبیر خداوند در عرصه تاریخ‌اند. همچنین ماهیتی انسانی دارند؛ زیرا انسان را از نقش ایجابی او جدا نمی‌کنند و اراده، اختیار و آزادی او را از کار نمی‌اندازند، بلکه این سنت‌ها هرچه بیشتر بر مسئولیت او در عرصه تاریخ تأکید می‌ورزند.

ماهیت ربانی‌ای که قرآن کریم به تاریخ می‌بخشد، جایگزین تفسیر واقعیت‌گرا نیست؛ بلکه خود این تفسیر را به خداوند متعال پیوند می‌دهد تا رویکرد اسلام به ایجاد وحدت بین علم و ایمان در تربیت انسان مسلمان را تکمیل کند.

اهیت ربانی‌ای که قرآن کریم به تاریخ می‌بخشد، جایگزین تفسیر واقعیت‌گرا نیست؛ بلکه خود این تفسیر را به خداوند متعال پیوند می‌دهد تا رویکرد اسلام به ایجاد وحدت بین علم و ایمان در تربیت انسان مسلمان را تکمیل کند.

سنت‌ها، نه بیرون از قدرت الهی و در ورای آن، که همگی عبارت‌اند از تجلی، تحقق و تجسم قدرت خداوند؛ زیرا همه، کلمات، سنت‌ها، اراده و حکمت پروردگار در جهان هستند. خداوند متعال بر این مطلب تأکید می‌ورزد تا هم انسان پیوسته با او مرتبط باشد و هم پیوند محکم بین علم و ایمان پابرجا بماند و در نتیجه، انسان در همان زمان که به سنت‌ها با دیدگاه [و روشی] علمی می‌نگرد، نگاه ایمانی هم به آنها داشته باشد.

بررسی و پژوهش برای یافتن نظریه‌های قرآنی و اسلامی، در جایگاه ضرورت و نیازی مبرم جلوه می‌کند، به‌ویژه آنجا که در تعامل انسانِ جهان اسلام، با انسانِ دنیای غرب، نظریه‌های متعدد غرب _با آن پشتوانه عظیم و فرهنگ‌های متنوع در عرصه‌های گوناگون شناخت بشری_ پا به میدان می‌گذارد.

در تفسیر جزئی‌نگر جهت حرکت، از واقعیت به قرآن و از قرآن به واقعیت نیست، بلکه از قرآن به قرآن است. همان‌گونه که بیان شد، نقش مفسر در رویکرد جزئی‌نگر نقشی سلبی است. او ذهنش را از هرگونه سابقه یا طرحی تخلیه می‌کند و در پیشگاه قرآن تنها همچون شنونده می‌نشیند، نه گفت‌وگوکننده‌ای پرسش‌گر.