بریده‌هایی از کتاب ارغنون سوم

آیا امکان ندارد جسم چهاربعدی را اثر حرکت جسم سه بعدی بدانیم؟ در این صورت، این حرکت چیست و در چه جهتی است؟

جهت حرکت در بعد چهارم در بیرون از تمامی جهاتی قرار دارد که در یک شکل سه بعدی امکان‌پذیر است.

ما نمی‌توایم این جهان را از طریق ادراک حسی دریابیم و به طور کلی هر چیزی را که مشاهده می‌کنیم آفریده خود ماست، «محصول فاعل مُدرک» است. بدین‌سان، بنابر نظر کانت، هر چیزی که در اشیاء می‌یابیم خودمان در آنها گذاشته‌ایم. ما نمی‌دانیم جهان بدون وجود خود ما چه شکلی دارد.

به طور کلی در زمان و مکان فقط از طریق تصورات است که می‌اندیشیم؛ اما وقتی به مفاهیم می‌اندیشیم در این موقع فکرمان متوجه خارج از زمان و مکان است.

از اینجا معلوم می‌شود که حافظه جانور انباشته‌تر از حافظه ماست و علت عمده عقب‌ماندگی تکامل ذهنی جانور دقیقآ در همین‌جا نهفته است. ذهن او بسیار مشغول است. برای پیشروی هیچ وقتی ندارد. به همین‌گونه است که از طریق وادار ساختن کودک به حفظ یک رشته کلمات و اشکال می‌توان از تکامل ذهنی او جلوگیری کرد. جانور نیز دقیقآ همین وضع را دارد. و این مبین این واقعیت شگفت‌انگیز است که وقتی خردسال است باهوش‌تر است. در انسان اوج قدرت هوشی او در دوره بلوغ و حتی اغلب در سن پیری است؛ در مورد جانور درست عکس این است. فقط وقتی خردسال است پذیراست. در هنگام بلوغ رشد هوشی متوقف می‌شود و در دوره پیری بدون شک رو به قهقرا می‌رود.