بریده‌هایی از کتاب باغبانی فرهنگ

کنترل فرهنگ به‌صورت کامل نه ممکن است، نه جایز؛ اصلاً رشد فرهنگی با ابتکار و آزادگی و آزادی و میدان دادن به اراده‌ها است؛ در این تردیدی نیست؛ منتها هوای کار را باید داشت. در تربیت کودک گفته میشود که بچّه را خیلی امر و نهی و کنترل و مهار نکنید؛ بگذارید آزادانه برود بازی کند؛ امّا معنایش این نیست که اگر لب ایوان رفت و خواست پایین بیفتد، جلویش را نگیریم! باید مراقبت کرد و مواظب بود.

هرجا در میان مؤمنین و بندگان صالح خدا وحدت هست، آنجا توحید و خدا هم هست؛ هرجا بین مؤمنین و بین بندگان صالح خدا اختلاف هست، آنجا قطعاً شیطان و دشمن خدا حاضر است. هرجا شما اختلاف دیدید، جستجو کنید، بدون دشواری شیطان را در آنجا خواهید یافت، یا شیطانی را که در درون نفوس خود ما است و نفس امّاره نام دارد و خطرناک‌ترین شیطانها هم است، پیدا خواهید کرد.

بر اساس نظریّهٔ سیّدمحمّدباقر صدر، آرمانها و ایده‌آل‌ها در جامعهٔ جاهلی از نوع رضایت به وضع موجود بود که پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) از طریق آوردن یک دین جدید به نام اسلام و به کمک «وحی» آن آرمانها را تغییر داد. تغییر در محتوای باطنی اعراب سبب شد تا آنها متوجّه «الله» یعنی «ایده‌آل مطلق» گردند و در این هنگام بود که با ابراز نارضایتی از وضعیّت موجود، در کنار پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)، برای رسیدن به وضع مطلوب تلاش نمودند؛ تلاشی عمومی و همگانی که به قدرتمند شدن مسلمانان منجر شد. اگر انسانها ارتقای آرمانی بیابند، خود به وظایفشان عمل خواهند کرد.»

«انقلاب اسلامی آمد تا... فضایی بسازد که در آن، «آزادی بیان»، مقیّد به «منطق و اخلاق و حقوق معنوی و مادّی دیگران» و نه به هیچ‌چیز دیگری، تبدیل به فرهنگ اجتماعی و حکومتی گردد و حرّیّت و تعادل و عقلانیّت و انصاف، سکّهٔ رایج شود تا همهٔ اندیشه‌ها در همهٔ حوزه‌ها فعّال و برانگیخته گردند و «زاد و ولد فرهنگی» که به تعبیر روایات پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و اهل‌بیت ایشان (علیهم‌السّلام)، محصول «تضارب آراء و عقول» است، عادت ثانوی نخبگان و اندیشه‌وران گردد. بویژه که فرهنگ اسلامی و تمدّن اسلامی همواره در مصاف با معضلات جدید و نیز در چالش با مکاتب و تمدّنهای دیگر، شکفته است و پاسخ به شبهه نیز بدون شناخت شبهه، ناممکن است.

یکی از مهم‌ترین تکالیف ما در درجهٔ اوّل مهندسی فرهنگ کشور است؛ یعنی مشخّص کنیم که فرهنگ ملّی، فرهنگ عمومی و حرکت عظیم درون‌زا و صیرورت‌بخش و کیفیّت‌بخشی که اسمش فرهنگ است و در درون انسانها و جامعه به‌وجود می‌آید، چگونه باید باشد؛ اشکالات و نواقصش چیست و چگونه باید رفع شود؛ کندی‌ها و معارضاتش کجا است؟ مجموعه‌ای لازم است که اینها را تصویر کند و بعد مثل دست محافظی هوای این فرهنگ را داشته باشد. نمیگویم به‌طور کامل کنترل کند؛ چون کنترل فرهنگ به‌صورت کامل نه ممکن است، نه جایز؛ اصلاً رشد فرهنگی با ابتکار و آزادگی و آزادی و میدان دادن به اراده‌ها است؛ در این تردیدی نیست؛ منتها هوای کار را باید داشت. در تربیت کودک گفته میشود که بچّه را خیلی امر و نهی و کنترل و مهار نکنید؛ بگذارید آزادانه برود بازی کند؛ امّا معنایش این نیست که اگر لب ایوان رفت و خواست پایین بیفتد، جلویش را نگیریم! باید مراقبت کرد و مواظب بود. این یک متولّی و یک مرکز میخواهد تا از یک طرف مهندسی کند؛ یعنی با یک فکر کلان، با یک نگاه برتر و بالاتر از همهٔ جریانهای فرهنگی در داخل کشور، ببیند حقیقت فرهنگی و عنصر فرهنگی چگونه و با چه کیفیّتی باید باشد؛ به کدام سمت باید برود و کجاهایش ایراد دارد؛ و از سوی دیگر مراقبت کند که این کارها انجام بگیرد.

«اصلاح فرهنگ عمومی، از همهٔ کارها مهم‌تر است؛ چون این کار، محور همهٔ کارهای دیگر است. کتاب باید برای اصلاح فرهنگ عمومی منتشر شود؛ فیلم باید برای اصلاح فرهنگ عمومی ساخته شود؛ هنر باید در جهت فرهنگ عمومی هدایت شود؛ صداوسیما، در همهٔ برنامه‌هایش _ چه هنری، چه خبری و چه گزارشی _ دائماً باید در خدمت فرهنگ عمومی کار کند؛ علما و امامان جمعه و خطیبان و مبلّغان و جامعهٔ روحانیان محترم و معظّم نیز _ در هر بخشی که هستند _ باید برای ترویج فرهنگ صحیح اسلامی تلاش کنند، عدّه‌ای تحلیل کنند، عدّه‌ای آیات الهی را بخوانند و عدّه‌ای کلمات معصومین را بیان کنند. جهت‌گیری عمدهٔ مطبوعات، باید اصلاح فرهنگ عمومی باشد. سازمانهایی که مخصوص کار تبلیغی هستند (مثل سازمان تبلیغات اسلامی و بخشهایی که تابع و در کنار آنند) باید در این جهت بکوشند. اگر ان‌شاءالله یک تلاش هماهنگ صحیح جهت‌یافته وجود داشته باشد، ملّت ما هم آمادهٔ پذیرشند.

اوّلین کار پیامبر مکرّم اثارهٔ عقل است، برشوراندن قدرت تفکّر است؛ قدرت تفکّر را در یک جامعه تقویت کردن. این، حلّال مشکلات است. عقل است که انسان را به دین راهبرد میدهد، انسان را به دین میکشاند. عقل است که انسان را در مقابل خدا به عبودیّت وادار میکند. عقل است که انسان را از اعمال سفیهانه و جهالت‌آمیز و دل دادن به دنیا بازمیدارد؛ عقل این است. لذا اوّلْ کار این است که تقویت نیروی عقل و خرد در جامعه انجام بگیرد؛ تکلیف ما هم این است

«در درجهٔ اوّل، تربیت عقلانی است؛ یعنی نیروی خرد انسانی را استخراج کردن، آن را بر تفکّرات و اعمال انسان حاکم قرار دادن، مشعل خرد انسانی را به دست انسان سپردن، تا راه را با این مشعل تشخیص بدهد و قادر بر طی کردن آن راه باشد؛ این اوّلین مسئله است؛ و مهم‌ترین مسئله هم همین است. علاوه بر اینکه در درجهٔ اوّل در بعثت پیغمبر، مسئلهٔ عقل مطرح شده است، مسئلهٔ دانایی مطرح شده است، در سرتاسر قرآن و تعالیم غیر قرآنی پیغمبر هم، هرچه شما نگاه میکنید، می‌بینید تکیهٔ بر عقل و خرد و تأمّل و تدبّر و تفکّر و این‌گونه تعبیرات است. ...در کارنامهٔ همهٔ پیغمبران، در زندگی همهٔ پیغمبران _ این مخصوص پیغمبر خاتم هم نیست _ دعوت به عقل در درجهٔ اوّل است. ...به عقل وقتی مراجعه نمیکنیم، عقل را حَکم وقتی قرار نمیدهیم، عقل را تربیت وقتی نمیکنیم، زمام نفس را به دست عقل وقتی نمی‌سپریم، وضع ما همین است. این گنجینه در اختیار ما هست، امّا از آن استفاده نمیکنیم. آن‌وقت از بی‌عقلی و از جهل و عوارض فراوان آن دچار مشکلات فراوان زندگی در دنیا و در آخرت میشویم.»

مادامی که در اظهارنظری، دروغ و تهمت و فتنه و فریب نباشد، مانعی ندارد. اگر دروغ و افترا و فریب بود، ما به‌عنوان مسئول نباید اجازه بدهیم یک نفر بیاید مردم را فریب بدهد، یا به آنها دروغ بگوید. امّا آنجایی که دروغ و تهمت و فریب و اهانت به کسی نیست، چه مانعی دارد هرکسی نظرش را بگوید. نویسندگان و صاحب‌نظران و قلم‌به‌دستان و تریبون‌داران از حرف مخالف آشفته نشوند. چرا ما آشفته بشویم؟ ما منطق و استدلال داریم. بله، هر حرفی را نباید بی‌جواب گذاشت. اگر خلاف هست، باید جواب داد؛ منتها از جادّهٔ ادب نباید خارج شد.

البتّه جلوی نظرات غلط را نباید گرفت. نظرات غلطِ فلسفی، اجتماعی و گوناگون اشکالی ندارد که به داخل جامعه بیاید و نقد شود؛ این خوب است. جلوگیری از نظرات غلطِ فلسفی موجب میشود که کسانی خیال کنند این نظرات درست است؛ این عکس مطلوب اثر خواهد گذاشت. نه؛ طرح نظرات فلسفی، اجتماعی، سیاسی _ آنهایی که یک نظریّه است _ اشکالی ندارد.

بحث بر سر محدود کردن نویسندگان و دانشمندان و متفکّران و آدمهای برجسته نیست؛ بحث بر سر جلوگیری از راهزنی فکرها و اندیشه‌ها است. ما مسئولیّت مهمّی در مقابل افکار مردم داریم. بهترین راه برای جلوگیری از این راهزنی، این است که اگر فکر راهزنی به‌وجود آمد، فکر هدایتگری هم در کنار آن مطرح بشود. این بهترین کار است. اگر واقعاً یک روز این مهم در کشور تأمین بشود، بسیار خوب است.

«در مقولهٔ فرهنگ، رفتار حکومت باید دلسوزانه و مثل رفتار باغبان باشد. باغبان بهنگام، نهال میکارد؛ بهنگام، آبیاری میکند؛ بهنگام، هرس میکند؛ بهنگام، سم‌پاشی میکند؛ بهنگام هم میوه‌چینی. باید فضای فرهنگی کشور را باغبانی کرد. برای باغ با فنون مهندسی کشاورزی، نقشهٔ مهندسی تهیّه، یعنی مسئولانه و بادقّت این مقوله را دنبال کرد.»