بریده‌هایی از کتاب نیچه و پست مدرنیسم

من مسیحیت را نفرینی عظیم می‌خوانم، بزرگ‌ترین و ریشه‌ای‌ترین انحراف، غریزه‌ای سرشار از انتقام‌جویی که برایش هیچ وسیله‌ای آن‌چنان‌که باید کینه‌توزانه، مخفیانه‌، مرموزانه و کوته‌نظرانه‌ نیست، مسیحیت به باور من لکه‌ی ننگی ابد‌ی برای نوع بشر است. (۴)

مسیحیت به باور من لکه‌ی ننگی ابد‌ی برای نوع بشر است.

انسان‌ها صرفاً حقایقی را برای خودشان خلق می‌کنند که برایشان سودمند باشد و به آن‌ها در بقایشان به‌مثابه یک‌گونه کمک کند.

گرچه ما تاکنون معلولی را تجربه نکرده‌ایم که مقدم بر علت خود باشد اما هیچ تضمینی برای ناممکن بودن این امر وجود ندارد.

«هیچ‌چیزی از هیچ، پدید نمی‌آید»

نسل بعدی آتنی‌ها انسان‌هایی‌ فرومایه بودند چون به چیزهایی نظیر اخلاقیات مطلق، جاودانگی روح، واقعیت‌های استعلایی و قدرت عقل انسان باور داشتند.

تمدن در برهوت بی‌اعتقادی رها و نابود خواهد شد.

زندگی نیچه به طرز چشم‌گیری پس از مطالعه‌ی نسخه‌ای از کتاب جهان همچون اراده و تصوّر شوپنهاور (۱۸۱۸) متحول شد، کتابی که بر الحاد وی صحه می‌گذاشت و او را قادر می‌ساخت تا افکارش را به‌مثابه نوعی جهان‌بینیِ منسجم، نظام‌مند سازد.

نیچه فیلسوف مهمی است زیرا نخستین کسی بود که پی‌برد «مدرن» بودن برای اروپایی‌ها چه معنایی دارد. او می‌دید که دو هزار سال ایمان به ارزش‌های مسیحی در شرف پایان است و این بدان معنا بود که زندگی بشر دیگر از هرگونه هدف و معنایی تهی شده است. دردناک‌تر این‌که نیچه معتقد بود تقریباً تمام باور‌ها و ارزش‌های بنیادین اندیشه‌ی غربی صرفاً چیزی جز «متافیزیکِ» بی‌پایه و اساس نیست و باید صادقانه با این واقعیت ویرانگر روبرو شد. وی در نهایت نیاز به «انسانی جدید» را مطرح ساخت که این شرایط جدید و اهمیت آن را درک کند. نیچه همه‌ی این ایده‌های ناراحت‌کننده را به شیوه‌‌ای فوق‌العاده بیان کرد: سرانجام افق بار دیگر بر روی ما گشوده خواهد شد، حتی اگر کورسویی بیش نباشد، سرانجام کشتی‌هایمان بادبان خواهند برافراشت... دریا، دریای ما دوباره پدیدار می‌شود، شاید هرگز چنین دریای بی‌کرانی وجود نداشته است. (۱) نیچه می‌دانست که پیامبر است. تصاویر به‌جامانده از وی معمولاً مردی را با سبیل‌های پرپشت مضحک و چشمان خیره‌ی وحشی نشان می‌دهد. او همواره باور داشت که برای مخاطبان قدرشناس‌تر آینده می‌نویسد و خود را «فیلسوف نسل‌های بعد» توصیف می‌کرد؛ بنابراین، شاید امروز که صدسال از مرگ نیچه می‌گذرد ما همان مخاطبان باشیم و او نخستین پست‌مدرن بزرگ.

به باور نیچه دستیابی به اندیشه‌های عینی برای نوع بشر غیرممکن است یعنی مردم همواره به‌واسطه‌ی عواطف و امیال خود که اغلب نسبت به آن ناآگاه‌اند انگیخته می‌شوند. منطق صرفاً انعکاسی از چگونگی عملکرد ذهن ماست و ربطی به معرفت عینی یا حقیقت ندارد.

زبان یک اختراع بشری و بنابراین غیرمنطقی بودن آن مسجّل است.

نیچه بر این باور بود که انسان مدرن سرشت «آپولونی» اش را بر خصیصه‌ی «دیونوسیوسی» برتری داده است. هردوی این‌ها ابعاد ضروری روان آدمی هستند اما همواره این ذهنیت منضبط آپولونی بوده که دست بالا را داشته است. «دیونوسیوسی» بودن برای نیچه یعنی نیرومند و بی‌باک بودن، مشقت‌ها و رنج‌های بی‌اندازه‌ای را که زندگی می‌تواند دربرداشته باشد پذیرفتن و بااین‌حال، یک «آری» محکم، سرخوشانه و دیوانه‌وار به زندگی گفتن.

نیچه در سال ۱۸۸۲ کتاب چنین گفت زرتشت را نوشت که دربردارنده‌ی دو ایده‌ی اساسی است که وی را به شهرت رسانید: «ابرانسان» و «بازگشت جاودان» . نیچه در واپسین سال‌های زندگی‌اش بسیار گوشه‌گیر و ناخوش‌احوال اما به طرز حیرت‌آوری پرکار بود و کتاب‌هایی چون فراسوی نیک و بد (۱۸۸۷) ، تبارشناسی اخلاق (۱۸۸۷) ، دجال (۱۸۸۸) و اراده‌ معطوف به قدرت (که پس از مرگش در سال ۱۹۱۰ منتشر شد) ، حاصل این دوران هستند. این‌ کتاب‌ها سرشار از گزین‌گویه‌های شاعرانه‌ی شگفت و عبارات‌ کنایه‌آمیز است که به زبانی بیان‌شده که به نظر نه ادبی است و نه مجازی، بلکه چیزی است در میانه‌ی این دو و سبب حیرت و تحسین خواننده شده است. فلسفه‌ی نیچه تا حدودی به دلیل این تکلفات سبک شناسانه، توسط هم‌عصران وی نادیده گرفته شد، درنتیجه آثار متأخر وی تلخ و جزمی است. بااین‌همه نیچه همیشه مطمئن بود روزی فرا خواهد رسید که آثارش درک شود. من بر آنم نه برای امروز یا فردا که برای اعصار حقیقت را بگویم. (۲)

کتابی که پیش رو دارید از مجموعه‌ی مواجهات پست‌مدرن (Postmodern Encounters) به قلم روان و شیوای دیو رابینسون است که به شرح آرای مهم ویلهلم فریدریش نیچه در بافتاری پست‌مدرن می‌پردازد. رابینسون در این اثر موجز که بیشتر به مقاله‌ای طولانی شباهت دارد تا کتاب، نیچه را نخستین کسی می‌داند که پی به معنای واقعی مدرنیته برد. عمق تأملات و باریک‌بینی‌های وی چنان است که نویسنده کتاب، نیچه را پیامبر عصر خود لقب می‌دهد. کتاب پس از شرح مختصری از زندگی نیچه، به بیان دیدگاه‌های او در زمینه‌ی موضوعات گوناگون به‌خصوص مباحث زبان‌شناختی وی می‌پردازد و تلاش می‌کند از این راه نقبی به مکتب پست‌مدرن و ارتباط آرای چهره‌های برجسته‌ای چون لیوتار، بودریار و فوکو با نظریات نیچه بزند.

نیچه را می‌توان پیچیده‌ترین، پرشورترین، جذاب‌ترین و شاعرترین فیلسوفی دانست که تاریخ اندیشه به خود دیده است، کسی که دیدگاه‌هایش را به شاعرانه‌ترین زبان بیان می‌کرد و کتاب‌هایش سرشار از گزین‌گویه‌های استعاری و نازک‌اندیشانه بود. آراء و نظریات نیچه بسان زندگی و شخصیتش عجیب و شگفت است؛ آنجا که ابرانسان را می‌ستاید، بر ضعیفان می‌تازد، اخلاقیات مسیحی را بی‌اعتبار می‌خواند و روشنگری را پروژه‌ای شکست‌خورده قلمداد می‌کند. زندگی نیچه نیز سرشار از غرایب و فرازوفرودهای جالب توجه بود؛ تولدش در خانواده‌ای که نسل‌ها در خدمت کلیسا و دین بود، تحصیلاتش در زمینه‌ی الهیات و رویگردانی‌اش از مذهب، آشنایی با واگنر و تأثیر عمیقی که از وی گرفت، ماجرای عشقی ناکام و نهایتاً جنونش، همگی از نیچه شخصیتی جذاب و درخور تأمل ساخته، به‌گونه‌ای که به یکی از پرخواننده‌ترین فیلسوفان جهان تبدیل شده است.

زبان نظامی از نشانه‌ها است و از رهگذر تفاوت معنا تولید می‌کند. ما می‌دانیم که نشانه‌ی «سگ» معنایی مشابه «رگ» ندارد، نه به این دلیل که هر دو واژه به شکل اسرارآمیزی با جهان مرتبط شده‌اند، بلکه صرفاً به این خاطر که متفاوت به نظر می‌رسند و متفاوت شنیده می‌شوند؛ بنابراین نشانه‌ها «دلبخواهی» اند و معنای آن‌ها توسط نظامی که قراردادی و مورد قبول همه کاربران آن است منتقل می‌شود. اگر بناست زبان برای برقراری ارتباط استفاده شود می‌باید نظامی نسبتاً ثابت باشد؛ اما اگر حق با سوسور باشد، پس زبان باید نظامی خودبسنده باشد و این بدان معناست که نمی‌تواند چیزی درباره‌ی جهان خارج از خود به ما بگوید و ما تنها می‌توانیم صاحب اندیشه‌هایی باشیم که «زندانی» زبان‌اند.

تنها چیز قطعی درباره‌ی پست‌مدرنیسم شکاکیت عمیق آن است که ریشه در سوءظنش نسبت به زبان و معنا دارد.

علم هرگز نمی‌تواند منبع ارزش‌هایی باشد که انسان‌ها را قادر به زندگی کند. اعتقاد به عقل و منطق، علم و «قوانین» آن، «حقیقت» و «معرفت» همگی بی‌پایه و اساس هستند. حتی نیچه وجود سوژه‌ای آگاه را که بتواند به زبانی با معانی ثابت فکر کند به چالش کشید. تنها حقیقت معتبر «اراده‌ی معطوف به قدرت» است که بی‌چون‌وچرا و ابدی است.

نیچه همیشه مطمئن بود روزی فرا خواهد رسید که آثارش درک شود. من بر آنم نه برای امروز یا فردا که برای اعصار حقیقت را بگویم. (۲)