بریده‌هایی از کتاب معرفت نفس (جلد دوم)

وقتی موسی بن جعفر (ع) را به زندان بردند، حضرت مناجات می‌کردند و می‌فرمودند: خدایا! جا و مکان و موقعیّت خلوتی برای مناجات با تو می‌خواستم و الحمدلله پیدا شد

الان چقدر برای شما زیباست که ببینید در حرم امام حسین (ع) هستید و می‌گویید: «السّلام علیک یا ابا عبدالله»؛ امّا در عالم برزخ، زیارت قبر نیست؛ بلکه زیارت خودشان است.

سلمان در حالی‌که استاندار مدائن بود، امّا ظاهری بسیار معمولی و ساده داشت. غریبه‌ای به او رسید و خیال کرد او حمّال است، به او گفت می‌توانی بارهای مرا تا فلان جا ببری؟ سلمان قبول کرد و با یکدیگر مقدار کرایه را نیز به مقدار یک‌درهم تعیین کردند. سلمان بار را برداشت و به جلو حرکت کرد و مرد نیز به دنبال او به راه افتاد. ناگهان مرد متوجّه شد که مردم مرتّب به این حمّال سلام و تعظیم می‌کنند. وقتی یکی از افرادی که تعظیم کرد، از کنارش رد شد، آهسته به او گفت این حمّال کیست؟ وی جواب داد: او سلمان فارسی استاندار مدائن است. مرد باسرعت جلو آمد و گفت: آقا ببخشید، من نفهمیدم و شما را نشناختم. سلمان فرمود: چه شده! من بار تو را می‌رسانم وتو هم باید یک درهم را بدهی. من از بیت المال نمی‌خورم و می‌خواهم با خدمت به تو، درآمدی داشته باشم و این یک درهم، خرج شبانه‌روزم باشد.

اینکه انسان بتواند صفات رذیله را از دل بکند و مثلاً متکبّر و خودخواه نباشد، دنیاپرست و ریاست‌طلب و حسود نباشد، واقعاً جهاد بزرگی است. خیلی جرأت می‌خواهد که کسی بگوید من حسود نیستم

انسان‌ها در این عالم، گمشده‌ای دارند. گاهی تصوّر می‌کنند که گمشدهٔ آن‌ها مثلاً تشکیل خانواده است؛ بنابراین با زحمت طاقت‌فرسایی خانواده تشکیل می‌دهند و امّا باز می‌بینند گمشده‌ای دارند. گاهی کسی می‌اندیشد که گمشده‌اش در کسب‌وکار و تجارت، قدرت، ریاست، موقعیّت اجتماعی و بالاخره منافع این دنیاست و در طول زمان یکی‌یکی به آن‌ها می‌رسد، امّا می‌بیند که گمشدهٔ درونی‌اش پیدا نشد. امّا در همین دنیا، برخی از افراد گمشدهٔ خود را می‌یابند. گمشدهٔ انسان، خداست.

فردی امیرالمؤمنین (ع) را دید که باری به همراه دارند. از حضرت پرسید که چه چیزی همراه خود دارید؟ امیرالمؤمنین (ع) فرمودند یک نخلستان ان‌شاءالله. بعد همهٔ دانه‌های خرما را با دست مبارک خود کاشتند و آن را آبیاری کردند و پای هر درختی که آبیاری می‌کردند، دو رکعت نماز می‌خواندند. بعد هم آن نخلستان برای ضعفا و فقرا و بیچارگان، وقف می‌کردند.

خدا اینقدر مهربان است که کسی را زیر نظر کفر پرورش می‌دهد تا کم‌کم قدرت پیدا می‌کند و او را زیر نظر پیغمبر خدا یعنی حضرت شعیب (ع) می‌فرستد و دوازده سال تربیت می‌کند و بعد با زحمت‌ها و مشقّت‌ها که پیامبر شد، خطاب می‌شود برو و این فرعون را هدایت کن. به قول حضرت امام، خدا سفارش فرعون را هم به حضرت موسی (ع) می‌کند که با تلطّف و مهربانی با او حرف بزند:

ما معمولاً نمی‌توانیم این حرف‌ها را درک کنیم، زیرا راه و مسیر آن را طی نکرده‌ایم؛ از همین جهت هم قرآن می‌فرماید نماز برایتان سنگین است: (وَ إِنَّها لَکبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعینَ) نماز با این همه ارزندگی و اهمیّت، برای شما سنگین است. چه وقت نماز لذّت‌بخش و خواستنی می‌شود؟ زمانی که مقام خشوع و وصول و مقام شهود پیدا کنید، آنگاه اگر یک دفعه نماز شب کسی تعطیل شود، گریه و زاری و ناآرامی می‌کند.

انسان می‌تواند به جایی برسد که در خلوت و جلوت، چیزی به جز خدا نبیند. یک لحظهٔ از این مرتبه، از دنیا و آنچه در دنیاست، بالاتر است؛ چنان‌که پیغمبر اکرم (ص) می‌فرمایند ارزش دو رکعت نماز شب برای من، از عالم وجود بیشتر است.

اگر یک سال عبادت در مقابل ساعتی اندیشیدن و خودسازی قرار گیرد، آن یک ساعت خودسازی از یک سال عبادت بالاتر است.

ای انسان! تو در سیروسلوک به سوی پروردگار متعال هستی، امّا بدان که این سیروسلوک پررنج و پرمشقّت است، ولی منتهای سیر عالیست؛ زیرا منتهای سیر، رسیدن به «مقام آدمیّت» است.

سورهٔ مبارک «هل اتی» برای همین نازل شده که پنج تن آل‌عبا، روزه بودند و حضرت زهرا (س) افطاری آن‌ها را که یک نان جو بود، تهیه کرده بودند، امّا همان نان هم نخوردند و به دیگران دادند: (وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یتیماً وَ أَسیراً) بار اوّل نان را پختند و به گدا دادند. دوباره نان تهیه کردند و به اسیر دادند. دفعهٔ سوّم نان را به یتیم دادند. قرآن می‌فرماید در حالی که خودشان احتیاج شدید به این غذا داشتند و افطاری آن‌ها بود، امّا همین افطاری را پیغمبر و امیرالمؤمنین و حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین (ع) نخوردند و دیگران را بر خودشان مقدّم داشتند. این گونه ایثارها لذّت دارد، امّا ما خیلی متوجّه این لذّات نیستیم و سببش اینست که روی آن کار نکرده‌ایم.

قرآن کریم می‌فرماید جهنّمیان وقتی به جهنّم می‌روند، دور هم با هم حرف می‌زنند و کتک‌کاری هم می‌کنند و حرف‌های نامربوط می‌زنند و به یکدیگر می‌گویند: تو من را جهنّمی کردی! آنگاه خطاب می‌شود هر دوی شما بدبخت هستید و بسوزید. جهنّمیان می‌گویند: (لَوْ کنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کنَّا فی أَصْحابِ السَّعیرِ) ما عقل نداشتیم که به جهنّم آمدیم و الاّ اگر عقل داشتیم، به جهنّم نمی‌آمدیم. جهنّم از آن بی‌فکرها و غافل‌هاست. قرآن می‌فرماید: جهنّم از برای آدم‌های غافل و هوی‌پرست است

قرآن در مواضع مختلف می‌فرماید که آیا می‌دانید چرا کار به اینجا رسیده که انسان در گناه و خطا غوطه‌ور است؟ زیرا دل ندارد و به حرف عقل و وجدان بی‌توجّه است.

شیعه کسی است که دوست دارد دیگران هم مانند خودش در رفاه و آسایش باشند و آنچه برای خود ناپسند می‌داند، برای دیگران نیز ناپسند می‌شمارد.

در روایات هم داریم که اگر بلا به شما هجوم آورد، خود را با دو رکعت نماز تسکین بدهید که این دو رکعت نماز، به شما آرامش می‌دهد.

مرحوم آیت الله آقای مرعشی نجفی (ره) به من می‌گفتند: در راه آقا سید محمّد، گم شدم و به حالت اضطرار افتادم و به امام زمان (عج) متوسّل شدم. بالاخره خدمت امام زمان (عج) رسیدم و آقا نیز نصایحی به من کردند و یکی از نصایح این بود که فرمودند: ننگ است برای شیعه که نماز شب نخواند. عیب است برای طلبه که نماز شب نداشته باشد.

بزرگی می‌گوید: اگر پشه‌ای در این عالم یک بال کمتر بزند یا یک بال از ماشین خلقت کم کند، عالم مضمحل می‌شود. به این «نظام اتَم»، یعنی نظام فوق تمام می‌گویند. لذا اگر کسی خیال کند در عالم با این همه عظمت، فقط مثل حیوان‌ها باید خورد و خوابید و استراحت کرد و لذّت جنسی برد، معلوم است که به بازیچه‌بودن دنیا خواهد رسید و این تصوّر، با حکمت خداوندی نمی‌سازد.

انسان‌ها در زندگی قانون مواسات دارند. معنای مواسات آن است که همین‌طور که خود فرد غذایی می‌خورد و لذّت می‌برد، به دیگران نیز بخوراند و بداند لذّتش بالاتر از غذاخوردن خود اوست.

باید دانست که مبارزه با این نفس امّاره، به مثابهٔ جبهه و جهاد سخت است و پیروز شدن بر آن، کار بسیار مشکلی است. حضرت یوسف (ع) در همهٔ امتحان‌ها نمرهٔ بیست آورد و بعد از پیروزی هم نمی‌گفت: «من»، بلکه می‌گفت «خدا»: