بریده‌هایی از کتاب عبرتگاه تاریخ

روزی اسکندر دیوژنِ کلبی را در راه دید که در آفتاب نشسته و گرم می‌شود. اسکندر با تبختر و کبکبه سلطنتی در مقابل وی ایستاد و گفت: «از من چیزی بخواه. هر چیز بخواهی می‌دهم.» حکیم مزبور جواب داد: «از آفتابم رد شو.» این جواب به قدری در اسکندر مؤثر افتاد که در حال فریاد زد: «اگر اسکندر نبودم، هرآینه می‌خواستم که دیوژن باشم.»

در دهم رمضان سال ۴۸۵ که خواجه نظام‌الملک به دست فدائیان اسماعیلی نزدیک نهاوند به قتل رسید، قدرت ملک‌شاه هم رو به زوال نهاد. نظام‌الملک را می‌توان یکی از مقتدرترین وزرای تاریخ دانست.

سلیمان، خلیفه اموی، گفته بود که «عجبا، ایرانیان هزار سال حکومت کردند و ساعتی به ما احتیاج پیدا نکردند، ما صد سال خلافت کردیم و یک ساعت بدون کمک آنها نتوانستیم زندگی کنیم.»

سلجوقیان بزرگ‌ترین و متنفذترین سلسله‌ای بودند که بعد از اسلام در شرق جهان فرمانروایی کردند. اینان بیشترین ممالک اسلامی را تحت سلطه خود و یک حکومت مرکزی قرار دادند. تبار این سلسله ایرانی نبود ولی ایشان توانستند خود را با آداب و سنن و اخلاق ایرانیان وفق دهند. باعث تعجب است که چگونه حکومت غزنویان با آن عظمت به اندک روزگار فروپاشید و اقتدارشان در چهارچوب افغانستان و پاره‌ای از هندوستان خلاصه گردید. اما خواجه نظام‌الملک توانست شکوه و انسجامی را به ایران بازگرداند.