بریده‌هایی از کتاب بفرمائید فلسفه! ۲؛ تاریخ فلسفه به روایت فیلسوفان معاصر

اسپینوزا معتقد است یکی از عواملی که چگونگی واکنش ما را تعیین می‌کند فرایندهای روانی‌ای است که ما اغلب از آنها ناآگاه‌ایم و اختیار و تسلط چندانی بر آنها نداریم. مثلاً اگر این اتاق قدری شبیه به اتاق دیگری باشد که پیش‌تر یک بار گفت‌وگوی بسیار دلچسبی در آن داشته‌ام، آن‌گاه اتاقی که اکنون در آن هستم تداعی‌گر همان تجربهٔ لذت‌بخشِ اتاقِ پیشین خواهد بود و همین علت آن می‌شود که اکنون احساس خوشی کنم. اما کلِ فرایندِ تداعی ممکن است بدون اینکه من به چگونگی تأثر خودم آگاهی داشته باشم رخ دهد.

نمی‌توان عقاید افراد را با تهدید و ارعاب تغییر داد.

دین در برابر بررسی و کاوش عقلانی تاب مقاومت ندارد.

"شاید من با خودم مخالفت کنم، اما با حقیقت هرگز مخالفت نمی‌ورزم".

اگر در این جهان زندگی شاد و پرهیجانی داشته باشید که از نگاه دینی بسیار ناپسند است

دیوید هیوم در بستر مرگْ جیمز بازول را سخت به تشویق انداخت، چون در حال احتضار هم از پذیرش خدا یا جاودانگی روح سر باز می‌زد.

همهٔ شهروندان حق دارند باور مذهبی خود را داشته باشند و حق دارند تا جایی که با حقوق شهروندی دیگران تعارضی نداشته باشد، بر پایهٔ اعتقادات مذهبی‌شان عمل کنند. اما هیچ‌کس حق ندارد کاری کند که با حقوق اتباع یا شهروندان دیگر تعارض داشته باشد

مؤلفه‌ای بسیار مهم در روایت کانت از متافیزیک این است که متافیزیک به تقابل‌هایی که به معنای دقیق کلمه تناقض‌هایی حل‌نشدنی‌اند خاتمه می‌دهد. از نظر کانت، این فقط ناتوانیِ ذهن انسان در حل و فصل این پرسش‌ها را نشان می‌دهد، و همین‌طور تا اندازه‌ای نشان‌دهندهٔ آن است که پرسش‌هایی که ما انسان‌ها خود را به آنها مشغول می‌کنیم از جهتی بد یا مشکل‌دارند.

دستاورد بزرگ آکویناس آشتی دادنِ فلسفهٔ ارسطویی و الاهیات مسیحی بود. هنگام جوانی آکویناس، مقامات کلیسا آثار ارسطو را عمدتاً ممنوع ساخته بودند؛ اما زمان مرگ آکویناس، بیشتر کتاب‌های ارسطو جزء درس‌های اجباری دانشگاه‌ها قرار گرفته بود و این تغییر تا اندازهٔ زیادی در اثر نبوغ آکویناس بود.

ن و: جالب است چون در "اگزیستانسیالیسم و اصالت انسان"، سخنرانی عمومی‌ای که در ۱۹۴۵ ایراد کرد، و بعداً هم به صورت کتابی کوچک منتشر شد، می‌گوید وقتی برای خودتان دست به انتخاب می‌زنید در واقع برای همه انتخاب می‌کنید، و فلسفهٔ او این جنبهٔ عمومی و فراگیر را داشت. سارتر می‌گفت وقتی من انتخابی می‌کنم، مثلاً تصمیم می‌گیرم ازدواج کنم، این فقط یک امر شخصیِ خصوصی نیست: من در واقع می‌گویم انسان‌ها در دوران من باید ازدواج کنند، و احتمالاً باید نوع خاصی از روابط خانوادگی را داشته باشند. من باید بهترین انتخاب را داشته باشم، در غیر این صورت از جهتی ریاکار بوده‌ام. بنابراین، چنان عمل می‌کنم که گویی همه به همین صورت رفتار می‌کنند.

م و: خودفریبی یعنی چیزی را به خود وانمود کردن که اگر پنج دقیقه به آن فکر کنید درمی‌یابید درست نیست. خودفریبی یعنی نقشی را بازی کردن یا در آن زیاده‌روی کردن. پیشخدمتی که وانمود می‌کند واقعاً در قید و بند وظایف گرفتار است نقش پیشخدمت باوجدان را بازی می‌کند - و در انجام آن زیاده‌روی می‌کند. وقتی این مطلب را خواندم، بلافاصله متوجه بسیاری از افراد پیرامونم شدم که به نظرم آمد نقش فیلسوف آکسفردی را یا نقش مادر دلسوز را بازی می‌کنند - نقش این شخصیت را برمی‌دارند و آن را ادامه می‌دهند و واقعاً به بازیگر بدل می‌شوند. و این فکر به نظرم جذاب آمد.

م و: درست نمی‌دانم این حرف یعنی چه. باید ببینیم منظور او از این سخن چه بوده است. فکر می‌کنم منظورش این بوده است که چیزی معین به نام طبیعت بشر وجود ندارد: همهٔ ما زندگی خود را با انتخاب‌هایی که انجام می‌دهیم می‌سازیم. این اندیشه برای سارتر بسیار مهم بود، چون او از این عقیده دفاع می‌کرد که همه‌جا مسئلهٔ مهم انتخاب است، او اگر بگویید ناچار بوده‌اید فلان یا بهمان کار را بکنید، چه منظورتان این باشد که از لحاظ اخلاقی ناچار بوده‌اید، یا تأثیرات دوران کودکی رفتار شما را معین کرده است، یا هر منظور دیگری که داشته باشید، بر خطا هستید - زیرا واقعاً می‌توانستید طوری دیگر عمل کنید.

ن و: سارتر اگزیستانسیالیسم را این اندیشه توصیف می‌کند که برای انسان‌ها وجود مقدم بر ذات است.

پس از حوادثی که فرانسه طی جنگ [جهانی دوم] از سر گذراند، که آمیزه‌ای منحصر به فرد از سرافکندگی و سرافرازی بود، پاریس به فلسفه‌ای نیاز داشت که به افراد امکان دهد به خویشتن و توانایی‌شان برای تشخیص صحیح و اتخاذ تصمیمات خود در میانهٔ این آشوب و بلوا باور پیدا کنند. و این بخش عمده‌ای از آن چیزی است که سارتر با نوعی رنگ و لعاب پرزرق و برق و کاملاً آلمانی و متافیزیکی که برای فرانسوی‌ها بسیار عزیز است، به آنها عرضه می‌کند.

پیتر میلیکان: دیوید هیوم یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفانِ آغاز عصر مدرن در قرن هفدهم و هجدهم است. به‌طور معمول او را، در کنار لاک و بارکلی، یکی از سه چهرهٔ برجستهٔ تجربه‌باوری بریتانیایی می‌دانند. اما به نظر من، اهمیت هیوم بیش از اینهاست. او جایگاهی سوای تمام فیلسوفان آن دوران دارد، زیرا نخستین اندیشمندِ واقعاً مدرن است؛ نظریهٔ هیوم دربارهٔ عقل بشر ذاتاً به کار داروین بسیار نزدیک‌تر است تا دکارت یا ارسطو یا هر متفکر پیشین دیگر.

این نگاه را کسانی در بریتانیا، مانند رابرت بویل و جان لاک و آیزاک نیوتن، دنبال کردند. به نظر آنها به این ترتیب پیشرفت عظیمی نسبت به نظریات ارسطویی حاصل می‌شد، چون به جای اتکا به میان‌کنش‌های سرّی و نهانی میان چیزها - به جای توسل به این اندیشهٔ رازآمیز که مادّه میل دارد به مکان یا حیّز مشخصی برسد یا نظایر اینها - طبیعت در چارچوب قوانین مکانیکی قابل‌فهم می‌شود.

اتفاقی که در آغاز عصر مدرن هم‌زمان با پیشرفت علم، و به‌ویژه سرنگونیِ نظریهٔ افلاک ارسطو (مشاهده‌های تلکسوپیِ گالیله در این مورد نقش مهمی داشت)، رخ داد این بود که دیدگاهی دربارهٔ جهان بر پایهٔ علم مکانیکی جایگزینِ این تصویر [مبتنی بر نیت و غایت] شد. کسانی مانند گالیله و دکارت، به جای اینکه رفتار چیزها را متأثر از غایات یا امیال بدانند، طبیعت را اساساً از دریچهٔ علّی، و به‌ویژه علیت مکانیکی می‌دیدند. چرا این چیز حرکت می‌کند؟ خب، چون چیز دیگری با برخورد به آن یا با هل دادنِ آن یا به هر طریق دیگر، علت حرکت آن شده است.

پ م: در کلِ دورهٔ آغازین عصر مدرن، واکنش‌ها علیه جهان سده‌های میانه را، که عمدتاً بر پایهٔ کار ارسطو بنا شده بود، شاهدیم. نظریهٔ ارسطو دربارهٔ جهان مبتنی بر این اندیشه بود که هر رویدادی اساساً بر حسب مقصود و غایت قابل‌فهم است. مطابق این نظریه، نحوهٔ گردش امور در جهان را نه فقط بر پایهٔ نیات خداوند، بلکه بر اساس نیاتِ درون چیزها می‌توانید بفهمید. مثلاً اگر بپرسید چرا وقتی این سنگ را رها می‌کنید بر زمین سقوط می‌کند؟ پاسخ این است که سنگ میل دارد به مرکز عالم برسد. چرا اجرام آسمانی حرکت دایره‌ای دارند؟ چون می‌خواهند حرکت دایره‌ای داشته باشند تا تقلیدِ تا حد امکان دقیقی از کمال الاهی کرده باشند، و همین‌طور تا آخر.

عملی، فعال است. کار او هم از جهت نظری و هم از لحاظ عملی بسیار مهم است.