بریده‌هایی از کتاب جابه‌جایی دو انقلاب؛ چرخش‌های امر دینی در جامعه‌ی ایرانی

تقریباً بیشتر محققان در این نکته اشتراک نظر دارند که سهم دهقانان و روستاییان در انقلاب اسلامی عملاً قابل چشم‌پوشی است. واقعیت هم همین است. بدون شک زندگی دهقانان مشقت‌بارترین زندگی قشرهای اجتماعی در ایران بوده اما همواره ممکن است رابطه مستقیمی میان رنج آدمیان و اعتراض آنان وجود نداشته باشد. جیمز فریزر که در قرن نوزدهم به خراسان ایران سفر کرده می‌نویسد: هیچ طبقه‌ای از مردمان نیست که وضعشان از کشاورزان و زارعان زمین در ایران، تصویری غم‌انگیزتر از ستم و بیدادگری را نشان دهد. آنان پیوسته تحت نظام زورگویی و بی‌عدالتی زندگی می‌کنند و هیچ راه فراری هم از آن ندارند

ملت ما کل ارباب خدمت را و کل ارباب مناصب سلطنت را اهل ظلمه می‌شمارند. مادامی که این اعتقاد در نیت ملی باقی است، مغایرت باطنی فیمابین ملت و سلطنت جاوید است... سبب این مغایرت فیمابین ملت و سلطنت علماست. علما در امزجه و طبایع مردم آنقدر تصرف دارند که مردم بلابحث و ایراد به حرف ایشان گوش می‌دهند و از سلطنت باطناً تنفر می‌ورزند. سبب آنکه علما مرجع ناسند و آیا به چه سبب مرجع ناس شده‌اند به سبب آنکه امر مدافعه که اعظم شروط سلطنت است در دست ایشان است و حوایج مردم از علما رفع می‌شود و سلطنت امر عارض است. درحقیقت عمّال سلطت نسبت به علما به منزله چاکرانند که باید احکام ایشان را مجری دارند...

ایرانیان به احکام نجوم سخت معتقدند، و هرچه از نیک و بد پیش آید در نتیجه گردش موافق یا مخالف اجرام سماوی می‌پندارند. هر زمان دو ستاره که به اعتقاد آنان سعد است به هم نزدیک شوند، ساعت خوبست، و هر وقت دو ستاره نحس کنار هم افتند ساعت نحس است. آنان با اینکه از قدیم‌ترین زمان به داشتن دانش و هنر شهره آفاق بوده‌اند به بسیاری از خرافات و اوهام که زاییده جهل و نادانی است اعتقاد کلی دارند؛ چنان‌که در جوامع بشری زمان حال هیچ ملتی به قدر آنان معتقد به سحر و جادو و طلسم و تعویذ نیست. در نظرشان هر روز ممکن است سعد یا نحس باشد.

در دوره شاه‌عباس سیاحانی همچون «دلاواله» از مراسم سنگ‌زنی نیز سخن گفته‌اند. براساس گزارش وی دسته‌های عزاداری درحالی‌که سنگ به دست داشتند به زد و خورد می‌پرداختند و مرتب تکرار می‌کردند، حسین، حسین، حسین، حسین. کوتف این مراسم را در ده روز محرم مشاهده کرده است.

دیدگاه شاه‌عباس اول به مذهب پررمز و راز است. از منظری سیاسی وی بعد از سرخوردگی از قزلباش‌ها به جنبش نقطوی روی آورد اما مدتی بعد آنان را نیز سرکوب کرد. همچنان‌که از نقطه نظر شخصی، او رفتار دوگانه و پر از رمز و رازی را در پیش گرفت. ازیک‌سو خود را بنده شاه ولایت عباس یا کلب آستان علی نامید و پای پیاده به مسافرت به مشهد رفت اما در همان حال روز بیست‌ویکم ماه رمضان در حضور سفیر روسیه شراب نوشید تا قدرت خود در مقابل رعایای خویش به پادشاه آن کشور به اثبات برساند و یا برخلاف آموزه‌های دینی، علمای دربار را مجبور ساخت تا عمه زیبارویش را به عقد او در آورند.

شواهد تاریخی فراوانی در دست است که نشان می‌دهد اسماعیل به‌عنوان «ولی» بر مسند قدرت قرار گرفت. افزودن نام اسماعیل به اذان به‌عنوان ولی‌الله شاهدی بر این مدعاست.

قدرت‌های بزرگ عمدتاً تلاش داشتند تا به صورت نامحسوس در عرصه سیاسی ایران نفوذ کنند. چنین تلاشی در دربار صفویه آغاز شد و در دوره قاجاریه فزونی گرفت؛ چنان‌که در طی دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه، استقرار روابط حسنه با دو کشور انگلستان و روسیه با مشقت‌های سیاسی فراوانی همراه بود و ناصرالدین‌شاه قبول کرده بود که دوام سلطنتش منوط به توانایی‌اش در جلب رضایت دو همسایه قدرتمند در امور داخلی و خارجی است.

به گفته فروید خدایان و مذهب کارکردی جبران‌کننده دارند. آن‌ها بر این باورند که خداوند محرومیت‌هایی را که فرهنگ بر اثر سرکوبی و تنظیم کشش‌های غریزی بر آن‌ها تحمیل می‌کند، جبران می‌سازند بنابراین دین کاملاً با اخلاق عجین است. دین با ارائه تصویری از نظم جهانی که در آن هر چیز معنایی دارد و سر جای خودش قرار گرفته و هیچ‌چیز خودسرانه و تصادفی نیست، نقش جبران‌کننده‌اش را ایفا می‌کند. همه گناهان در درازمدت در مواقع مقتضی مکافاتشان را دریافت خواهند کرد. کنش‌های این افراد نظم اخلاقی را بی‌اعتبار و نابود نمی‌سازد. بدون این باورداشت نظم اخلاقی فرو می‌ریزد.

برپایه گزاره‌هایی که درباره مذهب و جامعه مفصل‌بندی شده است، استدلال کرده‌ام که مذهب شیعه به مرور زمان و در کشاکش قدرت و تاریخ به سمت اجتماعی‌شدن پیش رفته؛ به نحوی که با وقوع انقلاب در سال ۱۳۵۷ به آخرین مرحله از تجلی اجتماعی خود رسید. کنترل مستقیم قدرت توسط مذهبی که در ابتدای راه، حکومت غیرمعصوم را جایز می‌شمرد ازجمله ثمراتی است که این تجربه بزرگ فراهم آورد

سوم؛ روحانیت ازجمله مهم‌ترین مخالفان جمهوری‌خواهی در ایران بوده است، اما سرنوشت تاریخی ایران این بود که نخستین حکومت جمهوری در ایران توسط روحانیون رقم بخورد. در طول دوره‌های دراز صفویه و قاجاریه و حتی دوره فترت میان این دو، روحانیت مفسّر سلطنت و سلطنت مقوّم دیانت بوده است.

به‌رغم آنکه پهلوی‌ها تلاش می‌کردند جامعه ایرانی را با شتاب به سمت مدرنیته سوق دهند، اما انگبین صفرا افزود و در برابر جامعه‌ای که در برابر آمال مدرنیته و دستاوردهایش احساس گناه می‌کرد در هم شکست؛ بنابراین یک وارونگی بزرگ تاریخی در جامعه ایران رقم خورد. به نحوی که انگار جامعه ایرانی مسیری برعکس پیمود. منطق تحلیل‌های اجتماعی به ما می‌گوید: «ابتدا می‌بایست انقلاب اسلامی رقم می‌خورد، سپس رضاشاه به ظهور می‌رسید و سرانجام انقلاب مشروطه با آمال‌هایش هویدا می‌شد؛ اما مردم ایران جهتی عکس پیمودند». کدام منطق این جابه‌جایی تاریخی را توجیه‌پذیر می‌سازد؟