بریده‌هایی از کتاب سمرقند

همه‌ی مسافران عجله دارند که هر چه زودتر و به هر قيمتی شده به مقصد برسند. اما هميشه مقصد در انتهای راه نيست. در هر مرحله‌ای می‌توان به محلی ديدنی رسيد و در هر گامی می‌توان يک روی پنهانی کره‌ی زمين را ديد.

ــ مگر سلطانه‌ها چگونه می‌ميرند؟ با زهر يا خفگی يا در حين زايمان؟ در شکوه و تجمل نمی‌توان از بدبختی‌های بشر گريخت.

زيباترين ستايشی که از يک قاضی می‌توان کرد، تجليل از خصال او نيست بلکه رفتار درست کسانی است که تحت مسئوليت او قرار دارند.

هنگامی که مغولان شهر را در قرن سيزدهم (هفتم هجری) ويران کردند، محلات مسکونی تبديل به تلی از ويرانه و جنازه گرديد. بنابراين ناچار شدند آن را ترک گويند و کسانی که جان به‌سلامت برده بودند شهر ديگری در جنوب سمرقند اصلی بنا کردند. اکنون شهر قديمی سلجوقيان را لايه‌های مکرر شن پوشانده و جز بيابانی پهناور که اندکی مرتفع‌تر از بقيه‌ی نقاط است، چيزی از آن باقی نمانده است. در زيرزمين گنجينه‌ها و اسرار زيادی نهفته است

در آغاز هر ماجرای عشقی، معمولاً طرفين از طرح سؤالات پيچيده پرهيز می‌کنند از ترس اينکه مبادا بنای سست‌بنيادی که با هزاران احتياط ساخته‌اند فرو بريزد.

يکی از نسخه‌های او که برای به‌کار انداختن مغز پيروانش و بهتر ياد گرفتن دروس به‌کار می‌رفته شناخته شده که مخلوطی است از عسل، گردوی کوبيده و تخم گشنيز.

در کتاب‌ها افسانه‌ای آمده است که گفتگو از سه يار دبستانی می‌کند که هر کدام به نحوی در آغاز هزاره‌ی دوم اثر گذاشته‌اند: خيام که دنيا را نظاره کرده، نظام‌الملک که بر دنيا حکومت کرده و حسن صباح که آن را به وحشت انداخته. می‌گويند آنان در نيشابور ياران دبستانی بوده‌اند. اين افسانه حقيقت ندارد چون سن نظام سی سال بيش از عمر بوده و حسن تحصيلاتش را در ری و بخشی در زادگاهش قم به انجام رسانده و يقينا هرگز مقيم نيشابور نبوده است.

من از آن کسانی نيستم که دين و ايمان صرفا در نظرشان مترادف با ترس از روز قيامت است و نماز برايشان چيزی جز خم و راست شدن نيست. عبادت من وقتی است که به يک گل سرخ می‌نگرم، ستارگان را می‌شمارم، از زيبايی آفرينش شگفت‌زده می‌شوم، از مشاهده‌ی انسان که کامل‌ترين و زيباترين مخلوق آفريدگار است، از مغز او که تشنه‌ی آموختن است، از قلب او که تشنه‌ی عشق است، از احساسات او که بيدار و سرشار است لذت می‌برم.

می‌گويند يکبار گفته‌ای: «من گاهی به مسجد می‌روم چون سايه‌ی آن برای خوابيدن مناسب است.»

آيا تو همان بی‌دينی نيستی که بعضی‌ها می‌گويند؟ پاسخ خيام بيشتر شبيه فرياد شخصی است که در تنگنا قرار گرفته باشد: ــ من از تعصب گريزانم، اما هرگز در وحدانيّت آفريدگار شک نکرده‌ام.