بریده‌هایی از کتاب بررسی

آن عملی که در شناخت و علاقهٔ ما ریشه ندارد، جز سنگینی و خستگی و وازدگی و نفرت، ثمری نخواهد داد.

هیچ کس دشمن را آزاد نمی‌گذارد تا خودش به اسارت برود. و هیچ احمقی آزادی را در این نمی‌بیند که پس از مشخص شدن جبهه‌ها، دشمن را در سینهٔ خویش و با شیرهٔ جان خویش، سیراب کند تا خود ریشه کن شود؛ آن هم دشمنانی که به تعبیر قرآن اگر به پیروزی برسند حتی به پیمان‌هاشان عمل نمی‌کنند. دل‌هاشان از کینه سرشار است، گرچه زبان‌هاشان به طرف ما می‌چرخد.

مسألهٔ برده‌داری اسلام، همان مسألهٔ اسرای جنگی است که فقط در جنگ‌های عقیدتی و پس از آگاهی و تبیین، تحقق می‌یابد، نه مسألهٔ شکار سیاهان آفریقا و داستان «کلبهٔ عمو تُم».

از آنجا که عمل بی‌نهایت رابطه دارد، ارزش عمل وابسته به بینشی است که تو از این رابطه‌ها داری. اگر می‌شنویم: «ضَرْبَةُ عَلی یوْمَ الْخَنْدَقِ اَفْضَل مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَینِ؛ یک ضربت علی در روز جنگ خندق از تمامی عبادت‌ها افضل است، با همین اصل می‌توانیم بفهمیم که چرا؛ چون علی رابطهٔ این ضربت را با عبادت تمامی خلق دیده و با این بینش این گام را برداشته و این ضربت را فرود آورده است.

من کسانی را سراغ دارم که به خاطر پافشاری معلم تعلیمات دینی، با آن که زمینهٔ مذهبی داشتند، به بی‌بند و باری رو آوردند. آن عملی که در شناخت و علاقهٔ ما ریشه ندارد، جز سنگینی و خستگی و وازدگی و نفرت، ثمری نخواهد داد.

مارکسیسم یک مسأله است و در جامعهٔ ما یک پدیده و یک حادثه است

جامعهٔ انسانی را در فلسفهٔ علمی تاریخ بر اساس رابطه با ابزار تولید تقسیم می‌کنند. در این بینش، جامعهٔ انسانی به دو دسته، دو طبقهٔ مالک ابزار، که استثمار کننده است و هیچ کار نمی‌کند و طبقهٔ فاقد ابزار که استثمار شده است و همهٔ بارها به عهدهٔ اوست تقسیم می‌شود. البته طبقهٔ متوسط هم در جامعهٔ سرمایه‌داری، در این تقسیم بندی راه پیدا کرد

رسولان روشنگری‌ها داشتند و کسانی که با آن‌ها بودند، یا ابوذر می‌شدند و یا ابوجهل. وجود فیاض، تو را همانطور نمی‌گذارد، که پس از بینش‌ها، تو یا در راه می‌تازی که ابوذری و یا سنگ راه می‌مانی که ابوجهلی. این مربوط به انتخاب توست.

رسولان می‌خواستند زمینهٔ انتخاب انسان و زمینهٔ خوب شدن او را فراهم کنند. آن‌ها نیامده بودند که آدم‌ها را به سوی خوبی بغلطانند و به دوش بگیرند... که می‌خواستند انسان خودش گام بردارد و پیش بیاید و پبش بیاید.

این اسلام است. این هم حدود آزادی سیاسی آن، در حالی که می‌خواهد انسان خود انتخاب کننده باشد. از انتخاب نشدن‌ها وحشت ندارد، که نوح نهصد و پنجاه سال نالید و تنها ماند و قدم از راه بیرون نگذاشت تا آنجا که تجاوزها و طغیان‌ها راه را بر عصیانگران بی‌باک بست و سنگ‌های کنار راه و درّه‌های عمیق، جوابگوی کسانی شد که از راه بیرون زده بودند و چشم‌ها را بسته بودند.