بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رجب؛ ادب حضور (دفتر اول)

در حدیث قدسی است که خداوند خطاب به حضرت موسی (ع) دربارهٔ نماز شب می‌فرماید: «ای فرزند عمران، از چشمانت اشک‌هایت را و از قلبت خشوع و از بدنت خضوع را بر من هدیه کن و سپس مرا در تاریکی شب بخوان و قطعاً مرا نزدیک و اجابت‌کننده می‌یابی. ای فرزند عمران، دروغ می‌گوید آنکه می‌پندارد که مرا دوست می‌دارد، اما وقتی تاریکی شب او را فرا می‌گیرد، در خواب فرو می‌رود.»

«و با موسی (برای عبادتی ویژه و دریافت تورات) سی شب وعده گذاشتیم و آن را با (افزودن) ده شب کامل کردیم، پس میعادگاه پروردگارش به چهل شب پایان گرفت، و موسی (هنگامی که به میعادگاه می‌رفت) به برادرش هارون گفت: در میان قومم جانشین من باش و به اصلاح برخیز و از راه و روش مفسدان پیروی مکن.» در این آیهٔ شریفه، خداوند به اربعین موسوی در دو بخش سی و ده روزه اشاره می‌فرماید تا بر اهمّیت هریک به طور جدا گانه تأکید نماید؛ به این ترتیب که هرچند نتیجهٔ اربعینیات در اواخر آن حاصل می‌شود، ولی تحصیل استعداد با مراقبهٔ دقیق از اوائل است؛ خلاصه آنکه اگر ۳۰ روز اول نبود، آن ۱۰ روز نیز نتیجه‌ای در بر نداشت.

ماه‌های رجب و شعبان و بیست روز اول ماه رمضان، مقدمهٔ درک شب‌های قدر هستند. سه ماه رجب، شعبان و رمضان مجموعاً ۹۰ روز است. اگر از این ایام دههٔ آخر ماه رمضان را کم کنیم، می‌شود ۸۰ روز. گویی انسان باید دو اربعین را طی کند تا به دههٔ آخر ماه رمضان برسد که اوج بهره‌مندی انسان از مقام ولایت خودش و لیالی قدر است: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ». این ده روز آخر، دههٔ بهره‌مندی از مقام امام عصر (عج) و حضرت صدّیقهٔ طاهره (س) است. این ده روز، زمان بهره‌مندی است

رجب «ماه امیرالمؤمنین (ع)» است، همچنین شعبان ماه رسول اکرم (ص) ذکر شده، لذا گویی رجب باب ورود به ماه شعبان، یعنی ماه ولایت است. از همین روست که اغلب اذکار ماه رجب یا اذکار استغفاری است که بنده را آمادهٔ دریافت حکمت می‌نماید و یا اذکار توحیدی است. زیرا هر کس از در ولایت وارد شود، می‌تواند به شهر حکمت وارد شود. و حکمت، چنان‌که اشاره شد، علوم ناب توحیدی است. بدین ترتیب، انس دائمی با اهل بیت (ع) و مقام ولایت، انسان را به ولایت الهی -یعنی ماه رمضان- می‌رساند. بنابراین، اگر کسی می‌خواهد تحت ولایت الله واقع شود، باید تحت ولایت اهل‌بیت (ع) واقع شود و باید از ولایت امیرالمؤمنین (ع) آغاز کند.

لذا حکیم به ریشه‌دارترین علوم مزین شده است، و این چیزی نیست جز فطرت توحیدی انسان که جوهرهٔ وجودی اوست. پس به هر علمی حکمت نمی‌گویند. بدین ترتیب می‌توان گفت بیان رسول خدا (ص) که می‌فرماید: «من مدینهٔ علم هستم» بدین معناست که ایشان «مدینة‌الحکمه» هستند. اما هر کسی اجازه ندارد به‌این مدینه وارد شود. چنان‌که خداوند می‌فرماید: «به خانه‌ها از درهای آنها وارد شوید.» این توصیهٔ روشن الهی اشاره به آن است که برای ورود به هر امری، باید از راه درست آن وارد شویم و برای بهره‌مندی از هدایت و علوم بی‌پایان نبوی (ص)، باید از درب ولایت علوی (ع) وارد شد.

گویی ماه رجب سرآغاز ورود به صراط مستقیم توحید است. در کلام رسول خدا (ص) آمده که: «من شهر علم هستم و علی (ع) باب آنست؛ پس هر کس خواهان علم است، باید از باب آن وارد شود.» در این حدیث شریف، می‌توان علم را مترادف با «حکمت» دانست. و حکمت یعنی توحید ناب: «حکمت را به هر کس بخواهد می‌دهد، و آنکه به او حکمت داده شود، بی‌تردید او را خیر فراوانی داده‌اند، و جز صاحبان خرد، کسی متذکر نمی‌شود.» توضیح آنکه: حکمت یعنی «علم ریشه‌دار»، و ریشه‌دارترین علوم در میان بشریت، علم توحید است.

حکمت یعنی «علم ریشه‌دار»، و ریشه‌دارترین علوم در میان بشریت، علم توحید است

از مجموعهٔ بیانات بزرگان و نیز از دعاهای ماه رجب و شعبان برمی‌آید که اصولاً این سه ماه (رجب، شعبان و رمضان) در طول سال فرصتی ویژه هستند تا طی آن، انسان خود را برای ورود به مراتب عالی توحید و مقام ولایت آماده کند. گویی ماه رجب سرآغاز ورود به صراط مستقیم توحید است.

اگر در ماه رجب چنین توصیه‌ای به اهل علم می‌کنند، برای غیر اهل علم، یعنی جماعت کاسب، جماعت خانه‌دار و دیگران، تکلیف روشن است. بنابراین هیچ حجتّی برای کسی وجود ندارد که بگوید من وقت نکردم در ماه رجب دعای رجبیه بخوانم، نماز بخوانم و یا کارهای مختلف انجام دهم.

این فرمایش میرزا جواد آقا بدین معناست که هرچند طلب علم برای همه واجب است و برای اهل علم از اوجب واجبات، ولی حتی بر اهل علم لازم است که در ماه رجب مقداری از این امور کم کنند و بیشتر به عبادت بپردازند. زیرا ثمرهٔ تحصیل علم که «معرفت» است، باید در عبادت ظاهر شود. و اگر کسی علمی را بخواند و محصول آن خضوع و خشوع در ظاهر و باطن نباشد، این علم حقیقی نیست؛ چرا که: «إِنَّما یخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ غَفُورٌ». و ایمان در کنار علم است که به انسان درجه می‌دهد: «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» و الّا ایمان بدون علم و علم بدون خشوع و خضوع فایده‌ای ندارد.

مرحوم میرزا جواد آقا می‌فرماید: «از دیگر مراقبتها در این ماه این است که سالک بداند... سه ماه رجب، شعبان و رمضان ماه عبادت است. بنابراین سزاوار است طالبان علم در آن ماه‌ها عبادت را مقدم بر تحصیل علم نمایند؛ گر چه تحصیل علم نیز از برترین عبادتهاست.»

مرحوم سید در اقبال می‌فرماید که ماه‌های حرام، ایام اعلام صلح با پروردگار است؛ تا حداقل در این ماه با خداوند به ستیز برنخیزیم. اولین قدم در صلح با پروردگار، حسابرسی وضعیت خود است. به همین منظور، لازم است که در این ماه بیش از پیش به خود رسیدگی نماییم

مؤمن نیز باید حرمت این ماه را نگه دارد و در این ماه با پروردگار به مخاصمه برنخیزد! جنگ با پروردگار یعنی شکستن عهد بندگی پروردگار و پیروی از هوای نفس و اطاعت از دشمن انسان و پروردگار؛ یعنی «شیطان رجیم»

اوّلین و مهم‌ترین دستور در این ماه، «مراقبه» بر گناهان است؛

«ای بنی‌آدم، آیا من از شما پیمان نگرفتم که شیطان را نپرستید؟! که او دشمن آشکار شماست؟! و مرا بپرستید که تنها این راه صراط مستقیم است؟»

جنگ با پروردگار یعنی شکستن عهد بندگی پروردگار و پیروی از هوای نفس و اطاعت از دشمن انسان و پروردگار؛ یعنی «شیطان رجیم»: «ای بنی‌آدم، آیا من از شما پیمان نگرفتم که شیطان را نپرستید؟! که او دشمن آشکار شماست؟! و مرا بپرستید که تنها این راه صراط مستقیم است؟» دوستی با شیطان و عصیان الهی به معنای اعلان جنگ و دشمنی با پروردگار است. بنابراین، اوّلین و مهم‌ترین دستور در این ماه، «مراقبه» بر گناهان است؛ که در چنین فرهنگی، حفظ حرمت این ماه به معنای اعلام صلح با پروردگار است.

دلیل نام‌گذاری ماه رجب «رجب» در لغت به معنای بزرگداشت امری است و «ترجیب» یعنی تعظیم. وجه تسمیهٔ این ماه به رجب، آن بود که قبل از اسلام و در میان اعراب جاهلی نیز مورد تعظیم و احترام بوده و جنگ و خون‌ریزی را به احترام این ماه رها می‌کردند. یکی دیگر از اسامی ماه رجب «اصبّ» است. «صبّ الماء» یعنی آب با شدّت از بلندی بر چیزی فرود آید. از آن‌جا که در ماه رجب رحمت الهی با شدّت و وسعت بر امّت اسلام نازل می‌شود، این ماه را بدین اسم نامیدند؛ چنان‌که این معنا در روایت مشهور «ملک داعی» نیز قابل مشاهده است.

«...فَمَنْ دَعَانِیݡ فِی هَذَا الشَّهْرِ أَجَبْتُهُ وَ مَنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ مݡݡَنِ اسْتَهْدَانِیݡ هَدَیْتُهُ وَ جَعَلْتُ هَذَا الشَّهْرَ حَبْلًا بَیْنِی وَ بَیْنَ عِبَادِی، فَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِ وَصَلَ إِلَیَّ.» «...پس هر کس مرا در این ماه بخواند، اجابتش می‌کنم و هرکس از من چیزی طلب کند، به او عطا کنم و هر کس از من طلب هدایت کند، او را هدایت می‌نمایم و این ماه را ریسمانی بین خود و بندگانم قرار دادم، پس هرکس بدان چنگ زند به من می‌رسد.» (اقبال‌الاعمال، ص ۶۲۸.)

«...فَمَنْ دَعَانِیݡ فِی هَذَا الشَّهْرِ أَجَبْتُهُ وَ مَنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ مݡݡَنِ اسْتَهْدَانِیݡ هَدَیْتُهُ وَ جَعَلْتُ هَذَا الشَّهْرَ حَبْلًا بَیْنِی وَ بَیْنَ عِبَادِی، فَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِ وَصَلَ إِلَیَّ.» «...پس هر کس مرا در این ماه بخواند، اجابتش می‌کنم و هرکس از من چیزی طلب کند، به او عطا کنم و هر کس از من طلب هدایت کند، او را هدایت می‌نمایم و این ماه را ریسمانی بین خود و بندگانم قرار دادم، پس هرکس بدان چنگ زند به من می‌رسد.» (اقبال‌الاعمال، ص ۶۲۸.)

حرمت ایام حرام به حسب ظاهر دو برابر عقاب دارد، جراحات باطنی -یعنی گناهانی که روح و قلب را مجروح می‌کند- به طریق اولی در این ماه دو برابر نزد پروردگار عقاب دارد. به عبارت دیگر، همان طور که در ماه‌های حرام عبادت ارزش بیشتری دارد، حریم‌شکنی